2023: podsumowanie działań Pałac Saski sp. z o.o.

Minęły dwa lata odkąd ruszyła inwestycja odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz trzech kamienic przy ul. Królewskiej w Warszawie, realizowana w oparciu o przyjętą przez Sejm i Senat ustawę z 11 sierpnia 2021 r. Po odsłonięciu reliktów piwnic Pałacu Saskiego przyszedł czas na archeologiczne eksploracje terenu Pałacu Brühla. Owocem pierwszego etapu badań na tym obszarze jest blisko dziesięć tysięcy obiektów. Ubiegły rok za pracowity mogli uznać również architekci, którzy stanęli w szranki podczas międzynarodowego konkursu na opracowanie koncepcji odbudowy zespołu pałaców i kamienic – jego zwycięzcę poznaliśmy w październiku.

Kto opracuje projekt odbudowy Pałacu Saskiego i Pałacu Brühla?

Wygląd odbudowanej zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego, zgodnie ze wspomnianą ustawą, będzie odpowiadał jej zewnętrznemu kształtowi z 31 sierpnia 1939 r. Dlatego jednym z pierwszych działań odpowiedzialnej za realizację inwestycji spółki Pałac Saski sp. z o.o. było przeprowadzenie dokładnej kwerendy źródłowej, aby zgromadzić wszelkie dostępne opisy, plany i fotografie przedstawiające historyczne budynki. Archiwalia trafiły później w ręce specjalistów z pracowni urbanistyczno-architektonicznej Sawawa, którzy opracowali szczegółową analizę architektoniczną historycznej zabudowy. Mimo że zgromadzone cztery tysiące stron materiałów archiwalnych pozwalają precyzyjnie odtworzyć zewnętrzny wygląd gmachów, przy ich odbudowie należy sprostać wymogom dzisiejszego prawa budowlanego. Ponadto ich wnętrza trzeba dostosować do potrzeb przyszłych użytkowników, w tym instytucji prowadzących działalność kulturalną, edukacyjną i społecznie użyteczną, Kancelarii Senatu RP oraz Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego.

27 marca 2023 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (TED) pojawiło się ogłoszenie o konkursie na opracowanie koncepcji architektonicznej wraz z zagospodarowaniem terenu dla inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i trzech kamienic przy ul. Królewskiej pod numerami 6, 8 i 10/12. Tym samym rozpoczął się proces wyłonienia pracowni, która przygotuje projekt odbudowy.

Międzynarodowy konkurs, którego operatorem było Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP), składał się z dwóch zasadniczych etapów poprzedzonych częścią kwalifikacyjną. Biura architektoniczne, które wykazały się odpowiednim doświadczeniem i zdolnościami technicznymi uzyskały dostęp do obszernych materiałów konkursowych, w tym modelu przestrzennego GIS (geographic information system – system informacji geograficznej), a następnie w pierwszym etapie przedstawiły opracowania studialne. Zapoznał się z nimi sąd konkursowy składający się z architektów, służb konserwatorskich, przedstawicieli świata sztuki oraz władz państwowych i stołecznych. W drugim etapie pięć wybranych pracowni złożyło opracowane przez siebie koncepcje architektoniczne na odbudowę kompleksu zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego.

Wyniki konkursu poznaliśmy 12 października 2023 r.: pierwszą nagrodę zdobyła pracownia WXCA Group sp. z o.o.

Archeolodzy na terenie Pałacu Brühla

Międzywojenna siedziba Ministerstwa Spraw Zagranicznych, wcześniej Centralnego Urzędu Telegraficznego, a jeszcze wcześniej rezydencja saskiego ministra Henryka Brühla i kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego. W takiej właśnie kolejności archeolodzy odsłaniają kolejne warstwy kulturowe w ramach rozpoczętych w czerwcu badań archeologicznych na obszarze dawnego pałacu przy ul. Wierzbowej. Prace te poprzedziło sprawdzenie terenu przez zespół saperów.

Zanim właściwe prace rozpoczęli archeolodzy do rozwiązania pozostała jeszcze kwestia sześciu drzew kolidujących z obszarem badań. Dzięki przygotowanej wcześniej we współpracy ze Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ekspertyzie arborystyczno-dendrologicznej, udało się je przesadzić. Teraz rosną obok pomnika Warszawskiej Nike, gdzie przez kolejne 3 lata będą pod opieką zespołu zajmującego się ochroną zieleni. Badania archeologiczne prowadzone na liczącym ok. 4 500 m² obszarze oficyn i dziedzińca pałacu już na samym początku przyniosły zaskakujące odkrycia. 13 lipca 2023 r. światło dzienne ujrzała częściowo zachowana rzeźba z podpisem „Chwała” na cokole. Być może nie wzbudziłaby aż takiego poruszenia wśród badaczy, gdyby nie fakt, że siostrzany pomnik z tożsamą inskrypcją znajduje się ok. 200 metrów dalej, od lat dumnie zdobiąc główną aleję Ogrodu Saskiego. Dopiero dalsze analizy pomogą stwierdzić, czy znalezisko jest oryginałem, czy jedną z rekonstrukcji.

Pierwszy etap prac zaowocował odkryciem blisko dziesięciu tysięcy artefaktów, które obecnie są skrupulatnie katalogowane i badane, w tym przy użyciu technologii skanowania 3D. Część z nich to obiekty o dużym znaczeniu architektonicznym, które pomogą odtworzyć dekoracje elewacji gmachu. Wśród nich znalazły się m.in. fragment bazy jednej z kolumn, częściowo zachowana nisza zdobiąca alkierz czy okładzina elewacji pawilonu modernistycznego. Spod ziemi wydobyto również liczne przedmioty codziennego użytku sprzed setek lat. Najwięcej z nich to fragmenty ceramiki, talerzy, dzbanów czy butelek, ale również pozostałości jedzenia, takie jak muszle ostryg. Wybrane znaleziska można zobaczyć na własne oczy na wystawie „Skarby Pałacu Brühla” na pl. Piłsudskiego.

Przez cały okres trwania prac wykopaliskowych prowadzony jest monitoring geodezyjny Grobu Nieznanego Żołnierza. Działanie ma na celu zapewnienie szczególnej ochrony pozostałości dawnych gmachów poprzez precyzyjne monitorowanie ich stanu.

O odbudowie Pałacu Saskiego w środowisku naukowym

W minionym roku tematyka odbudowy Pałaców Saskiego i Brühla pojawiła się w znaczącym stopniu podczas czterech konferencji naukowych. Interdyscyplinarna konferencja „Odbudować nieodbudowane. Problematyka odbudowy i rekonstrukcji w świetle współczesnych wyzwań” odbyła się w siedzibie współorganizatora, czyli Akademii Sztuk Pięknych. W ramach wydarzenia poświęconego przywracaniu obiektów o znaczeniu historycznym, jeden z paneli naukowych dotyczył odbudowy Pałaców Saskiego i Brühla. Prelegenci poruszyli zarówno kwestię zarządzania procesem inwestycyjnym w kontekście odbudowy obiektu historycznego, jak i zagadnienia związane z symboliką Grobu Nieznanego Żołnierza czy inicjatywami społecznymi na przykładzie działalności stowarzyszenia Saski 2018.

Wątek Pałacu Saskiego pojawił się także podczas konferencji „Między ortodoksją a kreacją”, czyli XV Konferencji Konserwatorsko-Architektonicznej. Kolejne edycje wydarzenia skupiają się na wyzwaniach współczesnej architektury, urbanistyki i ochrony zabytków. Konferencja odbyła się w dniach 22-23 listopada 2023 r. w siedzibie Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP). Podczas panelu poświęconego odbudowie zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego dyskutowano na temat roli badań archeologicznych w procesie odbudowy historycznego obiektu, zaś przedstawiciele pracowni architektonicznej WXCA Group sp. z o.o. zaprezentowali i omówili swoją koncepcję odbudowy zespołu pałaców i kamienic, która zwyciężyła w międzynarodowym konkursie.

Bieżące działania Pałac Saski sp. z o.o., ze szczególnym uwzględnieniem trwającego konkursu architektoniczno-urbanistycznego, zaprezentowane zostały także podczas konferencji „Architecture of Challenges – Rebuilding Ukraine”. Z kolei podczas „Echoes of Antiquity” punktem programu konferencji było oprowadzenie międzynarodowego grona naukowców wokół odsłoniętych reliktów Pałacu Saskiego. Międzynarodowe wydarzenie zorganizowane zostało przez Uniwersytet Warszawski, Muzeum Łazienki Królewskie oraz Pałac Saski sp. z o.o.

Historia Pałacu Saskiego dla każdego

Odbudowywany kompleks Pałaców Saskiego i Brühla oraz trzech kamienic przy ul. Królewskiej w Warszawie to miejsce o niezwykle bogatej i burzliwej historii, choć często nieznanej ze względu na dekady nieobecności gmachów na mapie stolicy. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne we współpracy z Pałac Saski sp. z o.o. przygotowały broszurę edukacyjną „Pałac Saski. Niezwykłe miejsce w niezwykłym mieście”.  Publikacja opisuje w zwięzły sposób historię pałacu i jego najbliższego otoczenia w kontekście historii Polski. Broszura zawiera m.in. zbiór historycznych map i archiwalnych zdjęć. Można w niej zobaczyć również zdjęcia artefaktów odnalezionych w efekcie prac archeologicznych, prowadzonych na tym terenie w latach 2006 i 2008. Do materiałów dołączone są także scenariusze lekcyjne z tematami dotyczącymi np. noweli „Ogród Saski” Bolesława Prusa.

Oprócz tradycyjnych materiałów edukacyjnych, dzieje historycznych gmachów przybliżamy również na naszym kanale YouTube. W cyklu 12 krótkich filmów o nazwie „Fenomen” specjaliści poruszają tematy związane z niemal 300-letnimi losami Pałaców Saskiego i Brühla. Widzowie dowiedzą się, dlaczego obydwa pałace już u kresu wojny Niemcy wysadzili w powietrze oraz dlaczego mimo licznych inicjatyw wciąż ich nie odbudowano. Bohaterowie kolejnych odcinków w swych opowieściach sięgają też do początków istnienia pałaców. Dzięki temu poznajemy m.in. tajniki XVIII-wiecznego menu mieszkańców pałacu czy ukryte znaczenia rzeźb Pałacu Brühla.

Zwiedzanie piwnic Pałacu Saskiego

Latem i jesienią ubiegłego roku warszawiacy i odwiedzający stolicę mieli okazję skorzystać z nowej atrakcji turystycznej. Wszyscy zainteresowani historią Pałacu Saskiego i jego otoczenia, ale także osoby, które chciały z bliska zobaczyć odsłonięte pozostałości pałacowych fundamentów, mogły bezpłatnie zapisać się na zwiedzanie. Podczas oprowadzania po ścieżce edukacyjnej „Wokół piwnic Pałacu Saskiego” licencjonowani przewodnicy warszawscy przytaczali wybrane ciekawostki z historii Pałacu Saskiego pokazując zwiedzającym konkretne miejsca w przestrzeni pozostałych fragmentów murów. Oprócz edukatorów zapewnionych przez Pałac Saski sp. z o.o. swoje grupy turystyczne mogli bezpłatnie oprowadzać także inni przewodnicy, którzy ukończyli wcześniej szkolenie. Historyczne mury pałacu w ciągu ponad trzech miesięcy odwiedziło przeszło siedem tysięcy osób.

Historia i koncepcje odbudowy pałaców na wystawach

Działalność edukacyjna dotycząca zarówno historii, jak i realizowanej inwestycji odbudowy Pałacu Saskiego często oparta jest o współpracę z instytucjami kultury. Przykładem takich wspólnych działań jest przygotowana przez Muzeum Zamkowe w Sandomierzu wystawa „Jerzy Ossoliński – magnat z Sandomierza”. Ekspozycja w jednym z zamkowych pomieszczeń poświęcona była dziejom Pałacu Brühla od jego fundacji w XVII wieku przez Jerzego Ossolińskiego do chwili zniszczenia w 1944 roku. Historia Pałacu Brühla w ubiegłym roku była również elementem innej wystawy, która odwiedziła kilka polskich miast. „Przywracamy Serce Niepodległej” to plenerowa ekspozycja będąca opowieścią o miejscu istotnym dla odradzającej się po 1918 r. Rzeczpospolitej – placu Saskim, później Piłsudskiego, przy którym mieścił się Sztab Generalny Wojska Polskiego (Pałac Saski) oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Pałac Brühla). Wystawę można było zobaczyć dotychczas w Kaliszu, Gdańsku, Radomiu i w Rawiczu.

Przestrzenią dla dwóch innych wystaw zorganizowanych w minionym roku stało się z kolei ogrodzenie terenu inwestycji odbudowy. 24 czerwca ub. r. wcześniejszą ekspozycję „Okruchy Przeszłości”, przedstawiającą znaleziska z prac archeologicznych prowadzonych w latach 2006 i 2008, zastąpiła wystawa „DOM” zawierająca 120 plakatów autorstwa 116 artystów z 27 krajów. Zaprezentowano ją w ramach organizowanego przez Akademię Sztuk Pięknych 28. Międzynarodowego Biennale Plakatu w Warszawie.

W listopadzie prace plakacistów zastąpiły zaś projekty i wizualizacje przygotowane przez architektów. Nowa wystawa „Koncepcje odbudowy Pałacu Saskiego” przedstawia prace wszystkich pięciu pracowni, które stanęły w szranki w finale międzynarodowego konkursu architektonicznego. Dzięki wydrukom na wielkoformatowych planszach wprawne oko dostrzeże nawet najmniejsze detale, jakie architekci zawarli w swych koncepcjach.

Wydarzenia kulturalne

Popularyzacja historii Pałacu Saskiego odbywa się również podczas różnego rodzaju wydarzeń kulturalnych. Ich uczestnicy aktywnie spędzają swój wolny czas, mogąc dodatkowo poczuć ducha minionych lat. Przykładem takiego wydarzenia jest Święto Ogrodu Saskiego. Druga edycja odbyła się 27 maja ub. r., dokładnie w dniu 296. rocznicy otwarcia Ogrodu Saskiego dla publiczności. Blisko 40 tysięcy osób, które według szacunków stołecznej policji zaszczyciły Ogród Saski swą obecnością, miało szansę poczuć atmosferę dawnych lat. Goście mogli odwiedzić m.in. zaaranżowane sklepiki czy zobaczyć stroje z okresu międzywojennego. Z kolei wieczorem można było dać się ponieść dawnym rytmom w wykonaniu Janusza Prusinowskiego i jego Kompanii oraz Warszawskiej Orkiestry Sentymentalnej.

Ci, którym pląsów do międzywojennych utworów było mało, w ostatnią sobotę sierpnia ponownie mogli spotkać się z Warszawską Orkiestrą Sentymentalną oraz Małą Orkiestrą Dancingową podczas potańcówki „W Saskim Ogrodzie koło fontanny”. W okresie letnim, najmłodsi mogli wziąć udział także w warsztatach związanych z Pałacem i Ogrodem Saskim podczas miejskich pikników dzielnicowych. Temat Pałacu Saskiego i dwóch jego najbardziej znanych mieszkańców pojawił się również podczas Festiwalu Niepodległa na Krakowskim Przedmieściu, czyli radosnych obchodów Święta Niepodległości.

Co dalej z odbudową Pałacu Saskiego?

W rozpoczętym już 2024 r. inwestycja odbudowy zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego nie zwalnia tempa. Z początkiem roku wpisane do rejestru zabytków pozostałości fundamentów Pałacu Saskiego zyskają zadaszenie. W planie jest też kontynuacja prac archeologicznych na terenie Pałacu Brühla oraz ich rozpoczęcie na obszarze kamienic przy ul. Królewskiej.

Kontynuowany będzie także program rekonstrukcji rzeźb realizowany we współpracy z państwowymi uczelniami artystycznymi. Dotychczas analizie poddano zachowane elementy rzeźbiarskie fasady Pałacu Brühla, które ocalały z wojennej pożogi. Obiekty znajdują się w zbiorach Muzeum Ziemi PAN, Muzeum Warszawy oraz na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. 

Równolegle w roku 2024 zespół pracowni architektonicznej wyłonionej w przeprowadzonym przez Spółkę konkursie będzie również pracować nad ostatecznym projektem architektonicznym odbudowywanych gmachów przy pl. Piłsudskiego.

W dalszym ciągu prowadzimy również „Fototekę Pałacu Saskiego”. Kampania ma na celu zgromadzenie archiwalnych zdjęć Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej oraz ich najbliższego otoczenia, które wciąż mogą znajdować się w prywatnych zbiorach. Jeśli posiadacie fotografie wykonane przed 1945 r. w okolicy dzisiejszego placu Piłsudskiego, zapraszamy do ich przesłania w formularzu: palacsaski.pl/fototeka.