Odbudowa Pałacu Saskiego: podsumowanie 2024 roku

Kolejne etapy prac przygotowawczych związanych z odbudową kompleksu Pałaców Saskiego i Brühla oraz trzech kamienic przy ul. Królewskiej w Warszawie dobiegają końca. W 2024 r. na terenie realizowanej inwestycji przy pl. marsz. J. Piłsudskiego przeprowadzono prace związane przede wszystkim z ochroną materialnego świadectwa historii, jakie stanowią pozostałości murów wysadzonych w powietrze 80 lat temu siedzib Sztabu Głównego WP oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Równolegle spółka Pałac Saski m.in. uzyskała decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach inwestycji oraz opracowała projekt umowy na prace projektowe.

Prace na pl. Piłsudskiego

Odbudowa zachodniej pierzei pl. marsz. J. Piłsudskiego w Warszawie trwa od końca 2021 r., kiedy na mocy parlamentarnej ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji (Dz. U. z 2024 r., poz. 578) powołano Pałac Saski sp. z o.o. Po uzyskaniu szeregu zgód administracyjnych oraz zawarciu porozumień i umów z zarządcami terenu czy sieci stołeczny plac zaczął zmieniać swoje oblicze. Ponownie światło dzienne ujrzały pozostałości murów Pałacu Saskiego, a następnie – po raz pierwszy w historii – również i Pałacu Brühla, gdzie archeolodzy w drugiej połowie 2023 r. przeprowadzili pierwszy etap badań. Zaowocował on pozyskaniem blisko 10 tysięcy artefaktów, spośród których wybrane można zobaczyć na wystawie „Skarby Pałacu Brühla” przy pl. Piłsudskiego.

Wpisana do rejestru zabytków część reliktów Pałacu Saskiego na początku 2024 r. zyskała tymczasowe zadaszenie, którego celem jest ochrona przed niekorzystnym wpływem opadów atmosferycznych. Następne prace, również o charakterze prewencyjnym, miały miejsce w czerwcu, kiedy zabezpieczono ścianę wykopu archeologicznego. Zadanie to miało na celu przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa ruchu pojazdów na ul. Wierzbowej i uniemożliwienie osunięcia się powstałej podczas archeologicznych eksploracji skarpy. Ściany wykopu osiągały miejscami głębokość 3 metrów, dlatego zapewnienie ich stateczności było konieczne również ze względu na bezpieczeństwo osób pracujących na terenie wykopalisk.

Pokłosiem odsłonięcia zrujnowanych pałacowych fundamentów oraz badań archeologicznych był kolejny etap prac, który również odbył się w ubiegłym roku. Tym razem zadaniem specjalistów w zakresie m.in. konserwacji dzieł sztuki, mikrobiologii czy budownictwa były badania konserwatorskie. Pierwszy etap tych prac polegał na inwentaryzacji i ocenie stanu zachowania elementów konstrukcyjnych z uwzględnieniem dotychczasowego rozwarstwienia historycznego. Jakie znaczenie dla realizacji inwestycji mają tego rodzaju badania? Ich nadrzędnym celem jest odpowiednia ochrona zabytkowej materii, która zgodnie z zasadami konkursu architektonicznego, a także jak przewiduje zwycięska koncepcja odbudowy, zostanie zachowana i udostępniona przyszłym zwiedzającym Pałac Saski.

Dokumentacja 3D historycznej architektury

Zachowane fragmenty nieistniejących obecnie pałaców w 2024 r. były przedmiotem prac nie tylko na pl. Piłsudskiego. Mowa o fragmentach dawnych elewacji Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz Pawilonu Becka, które znajdują się w zbiorach Muzeum Warszawy, a także w magazynach zorganizowanych na potrzeby przechowania obiektów pozyskanych podczas ostatnich prac archeologicznych. Poddano je trójwymiarowemu skanowaniu, które pozwoli doprecyzować geometrię przywracanych historycznych budynków, a w efekcie jak najwierniej odwzorować zewnętrzny kształt zespołu pałaców i kamienic – w myśl ustawy o odbudowie zgodny z wyglądem z 31 sierpnia 1939 r. Na pierwszy ogień przed „obiektyw” systemu pomiarowego trafiło prawie 150 obiektów, a stworzona dla nich dokumentacja 3D przysłuży się tak podczas opracowania ostatecznego projektu architektonicznego, jak i podczas realizacji programu odtworzenia dekoracji rzeźbiarskich.

Prace koncepcyjne przy odbudowie Pałacu Saskiego

Miniony rok oprócz działań w terenie to również intensywny okres prac koncepcyjnych i formalnych, w tym przygotowania kluczowych dokumentów. Pierwszy z nich to oczywiście umowa dotycząca opracowania projektu architektonicznego wraz z zagospodarowaniem terenu dla realizowanej inwestycji odbudowy zachodniej pierzei. Celem spełnienia najwyższych obowiązujących standardów inwestycyjnych sektora budowlanego, z uwzględnieniem obszarów związanych z ochroną środowiska naturalnego, pierwszy projekt umowy opracowany jeszcze na przełomie roku 2023 i 2024 został poddany dogłębnej analizie i stał się punktem wyjścia do przygotowania drugiej, obszerniejszej wersji dokumentu. Określa on precyzyjniej warunki współpracy z pracownią projektową, szerzej definiuje zakres prac i konsoliduje rozwiązania wariantowe związane na przykład z dalszym postępem badań archeologicznych. Obecnie projekt umowy oczekuje na zatwierdzenie przez Prokuratorię Generalną, konieczne ze względu na finansowanie inwestycji z budżetu państwa, oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W kolejnym kroku będzie przedmiotem negocjacji z biurem architektonicznym wyłonionym w drodze międzynarodowego konkursu, którego operatorem było Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP). Zwycięską koncepcję architektoniczną przedstawioną przez WXCA Group sp. z o.o. doceniono nie tylko w Polsce. We wrześniu otrzymała ona bowiem nagrodę w ramach International Architecture Awards 2024 w kategorii „restoration/renovation”, zyskując tym samym wyróżnienie pośród ponad 850 prac biorących udział w międzynarodowym konkursie.

Do mniej widowiskowych, ale jakże ważnych dla procesu odbudowy działań przygotowawczych należało opracowanie różnorodnych analiz technicznych i dokumentów przetargowych. Spośród nich warto wymienić m.in. przegląd uzbrojenia terenu inwestycji i następnie sporządzenie planu przełożenia jej sieci. Zajęto się również analizą realizacyjną scenariuszy budowlanych w kontekście planowanych w mieście inwestycji. Należy również wspomnieć o przygotowaniach do szeroko zakrojonego procesu badań archeologicznych, które wkrótce będą prowadzone jako eksploracja wszystkich nawarstwień kulturowych zachowanych na tym terenie, czyli do tzw. calca. W przygotowaniu jest także dokumentacja przetargu na wyłonienie tzw. inżyniera kontraktu, czyli podmiotu pełniącego rolę nadzoru inwestorskiego, który zapewni koordynację współpracy między inwestorem, projektantem, generalnym wykonawcą oraz organami administracji czy gestorami sieci.

Kolejny obszar prowadzonych w 2024 r. działań związanych z odbudową to prace studialne, w ramach których spółka Pałac Saski zorganizowała i przeprowadziła pierwszy cykl warsztatów eksperckich. Głównym ich celem było wypracowanie w toku dyskusji tzw. księgi dobrych praktyk, czyli zbioru kierunków, jakie należy obrać przy przeprowadzaniu inwestycji odbudowy tak, by pogodzić rozwiązania historyczne ze współczesnymi potrzebami i wymogami. Cykl objął pięć spotkań podzielonych na obszary tematyczne takie jak: oświetlenie, kamieniarstwo, konstrukcje dachowe, stolarka okienna i tynki. Oprócz ekspertów wspomnianych dziedzin w warsztatach udział wzięli również przedstawiciele pracowni WXCA, dzięki czemu wszelkie wątpliwości dotyczące obecnej koncepcji odbudowy mogły być wyjaśniane na bieżąco.

Prace architektoniczne na miarę XXI wieku

GIS, BIM i CDE. To tylko niektóre ze skrótowców dotyczących nowoczesnych technologii i systemów, z jakimi na co dzień stykamy się podczas prac związanych z przywróceniem zabudowy zachodniej części pl. Piłsudskiego. Są one szczególnie istotne na trwającym obecnie etapie prac przygotowawczych, ponieważ dotyczą opracowania, rozszerzania i zarządzania modelem przestrzennym realizowanej inwestycji, a także stale powiększającym się szeregiem danych, w tym rysunków, modeli, zestawień czy harmonogramów. GIS, czyli Geographic Information System, to nic innego jak przestrzenne przedstawienie wszystkich odbudowywanych budynków wraz z uwzględnieniem wszelkich instalacji i sieci przesyłowych znajdujących się pod powierzchnią ziemi. Choć w swej podstawowej wersji model posłużył m.in. do opracowania koncepcji zgłoszonych w konkursie architektonicznym, w tym również tej zwycięskiej, nie jest systemem zamkniętym. Architekci spółki Pałac Saski nieustannie pracują nad jego rozwojem, na przykład dodając do niego opisywaną wcześniej dokumentację 3D opracowaną w efekcie skanowania zachowanych elementów architektonicznych.

W minionym roku rozpoczęto również proces wdrażania przy odbudowie technologii BIM (Building Information Modeling). Definiując ją należy wskazać już nie na konkretne narzędzie, a metodykę pracy z projektem budowlanym. Zakłada ona nowoczesne prowadzenie dokumentacji dotyczącej budynku przez cały cykl jego życia wykorzystując niezwykle szczegółowe, cyfrowe odwzorowanie obiektu budowalnego. Jednocześnie technologia BIM pozwala integrować wielobranżowe dane począwszy od prac nad projektem budowlanym, przez budowę po eksploatację. Aby przepływ danych pomiędzy uczestnikami tych procesów był możliwie jak najbardziej uproszczony, będą oni korzystać z tzw. Wspólnego Środowiska Danych, czyli platformy CDE (Common Data Environment). Można ją określić mianem centrum dowodzenia całą inwestycją, w którym odbywa się znaczna część komunikacji pomiędzy np. zamawiającym, projektującym, wykonawcą, przyszłymi użytkownikami, jak również inspektorami nadzoru.

Decyzja o uwarunkowaniach środowiskowych

Z końcem roku Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska wydała również decyzję o uwarunkowaniach środowiskowych dla realizowanej inwestycji odbudowy zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego. Jest to już drugi tego typu dokument. Pierwsza decyzja pojawiła się jeszcze w końcówce 2023 r., jednak rozwiązania zaproponowane przez autorów koncepcji wyłonionej w rozstrzygniętym chwilę wcześniej konkursie architektoniczno-urbanistycznym wymagały wprowadzenia zmian. W efekcie złożono nowy wniosek o wydanie decyzji, tym razem z uwzględnieniem już nowej Karty Informacyjnej Przedsięwzięcia. Co się zmieniło? Zmniejszyła się liczba podziemnych kondygnacji (dwie zamiast wstępnie zakładanych trzech), planuje się inny sposób komunikacji (zamiast trzech oddzielnych wjazdów architekci zaproponowali jeden główny oraz jeden awaryjny), a także przewiduje się budowę zbiornika retencyjnego do zagospodarowania wód opadowych i roztopowych.

„Wokół piwnic Pałaców Saskiego i Brühla” – zwiedzanie dla każdego

Za nami również udany drugi sezon ścieżki edukacyjnej poprowadzonej na terenie realizowanej inwestycji, wokół pozostałości pałacowych murów. Ponad 9 tysięcy osób w towarzystwie miejskich przewodników bezpłatnie odwiedziło ścieżkę, która w ubiegłym roku została wydłużona i dotarła aż na obszar dawnego dziedzińca Pałacu Brühla, gdzie wcześniej prowadzono badania archeologiczne. Zwiedzający ponownie mieli okazję poznać najciekawsze wątki historii związanej z tym miejscem, w tym dowiedzieć się, m.in. w którym miejscu mieszkał Józef Piłsudski czy gdzie złamano szyfr Enigmy. Mogli także zobaczyć, gdzie znaleziono warszawskiego „wampira”, albo jak urządzona była częściowo zachowana łazienka w jednej z oficyn Pałacu Brühla.

Wystawy na pl. Piłsudskiego

Niewątpliwą atrakcją dla zwiedzających ścieżkę, ale także przechodniów na pl. Piłsudskiego, są także różnego rodzaju wystawy w tej przestrzeni. Zdobiącą ogrodzenie terenu inwestycji jeszcze w pierwszym półroczu ekspozycję koncepcji odbudowy w sierpniu zastąpiła wystawa „Warszawa kiedyś i dziś. 80. rocznica Powstania Warszawskiego”, na której współczesne ujęcia stolicy zestawiono z wojennymi i powojennymi kadrami tych samych miejsc. W tym samym czasie do pary z pawilonem wystawienniczym „Skarby Pałacu Brühla” dołączył kolejny, skrywający za przeszkloną powierzchnią makietę odbudowanej zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego. Obiekt nie jest jednak zwykłą miniaturą przywracanej części Śródmieścia, gdyż wieczorami angażuje się w rolę głównego bohatera multimedialnego widowiska „Włącz Saski!”.

Pałac Saski na konferencjach i w publikacjach

Temat restytucji Pałacu Saskiego oraz sąsiednich budynków od lat budzi niemałe zainteresowanie środowisk naukowych. Podobnie było też i w 2024 r., kiedy podczas kwietniowej konferencji „Dziedzictwo kultury a proces inwestycyjny” w Muzeum Śląskim w Katowicach jedna z prelekcji dotyczyła szansy na wykorzystanie potencjału zabytkowego założenia urbanistycznego Osi Saskiej. Z kolei cały panel dyskusyjny poświęcono odbudowie zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego podczas XVI Konferencji Konserwatorsko-Architektonicznej, będącej kolejną edycją spotkania architektury „między ortodoksją a kreacją”. Podczas drugiego dnia konferencji odbyło się wystąpienie przedstawicieli WXCA Group sp. z o.o. na temat miastotwórczej roli rekonstrukcji historycznej zabudowy zachodniej części pl. Piłsudskiego, po czym rozpoczęła się debata „Pustka w sercu miasta. Szansa na re- kompozycje Warszawy. Nowa Oś Saska”.

Popularyzacja wiedzy na temat zarówno odbudowy Pałacu Saskiego, jak i jego historii nie była w ubiegłym roku wyłącznie domeną konferencji. Dzięki współpracy spółki Pałac Saski z Muzeum Łazienki Królewskie powstała publikacja naukowa „Golec rzymski w koszuli. Pomnik księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie”. Jej premiera miała miejsce 3 maja 2024 r., w dniu 101. rocznicy odsłonięcia sławnego monumentu przed Pałacem Saskim. Dzieje pomnika autorzy kolejnych rozdziałów opisują szczegółowo, przybliżając m.in. symbolikę dzieła Bertela Thorvaldsena, ale także opisując swoistą peregrynację posągu, który zanim stanął przed siedzibą Sztabu Generalnego WP w Pałacu Saskim, spędził dość długi okres w Homlu. Bogato ilustrowaną pozycję można nabyć w sklepach Muzeum Łazienki Królewskie, w tym również w e-sklepie.

W maju ukazała się również pozycja o zgoła innej specyfice, mianowicie alternatywna historia Pałacu Saskiego w formie komiksu. Pierwszy tom rysunkowej serii „Pałac wszystkich przyszłości”, tworzonej dzięki współpracy z wydawnictwem Egmont, łączy w sobie trzy intrygujące opowieści, w których postaci fikcyjne spotykają się z historycznymi, a fakt zburzenia pałacowych murów nie zawsze jest oczywisty.

Pałac Saski: nowy hub kultury

Jak wynika z ustawy o odbudowie zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego, nowopowstałe budynki zostaną przeznaczone „na potrzeby podmiotów prowadzących działalność kulturalną, edukacyjną lub społecznie użyteczną”, dlatego już dziś miejsce to staje się centrum wydarzeń kulturalnych. Oprócz dostępnych przez cały rok wspomnianych wcześniej wystaw na uwagę zasługują również inne inicjatywy, takie jak spacery szlakiem „nowej Osi Saskiej”. To nic innego jak możliwość poznania najciekawszych, często nieznanych wątków historycznych dzięki bezpłatnemu oprowadzaniu po wybranych zakątkach stolicy. Podczas czterech spacerów, które startowały w samo południe w letnie i jesienne niedziele, przewodnicy opowiadali o historii, kulturze i sporcie, nawiązując do postaci związanych z konkretnymi punktami przy Osi Saskiej, m.in. Fryderyka Chopina, Bolesława Prusa, Jadwigi Łuszczewskiej (ps. Deotyma) czy Janusza Kusocińskiego. Każdy ze spacerów docierał aż do Centrum Praskiego Koneser, gdzie uczestnicy mogli przenieść się w czasie, by zobaczyć, jak wyglądał… Pałac Saski! A to za sprawą ulokowanego tam fotoplastikonu, skrywającego w swych wnętrzach historyczne zdjęcia gmachu i jego otoczenia.

Cykliczny charakter przybrało już również inne wydarzenie w najbliższym otoczeniu odbudowywanych pałaców i kamienic, czyli Święto Ogrodu Saskiego, którego 3. edycja odbyła się w ostatnią sobotę maja. Wzorem ubiegłych odsłon tej plenerowej imprezy w najstarszym polskim parku publicznym warszawiacy i stołeczni goście ponownie mieli okazję odbyć podróż w czasie do okresu międzywojnia. Przechodnie w dawnych strojach, liczne eksponaty z warszawskich gabinetów, aptek, a nawet przejażdżki na bicyklach czy parady zabytkowych aut wokół Ogrodu Saskiego to tylko niektóre z niecodziennych atrakcji święta. Przez cały dzień ogrodowe alejki wypełniała muzyka retro, a punktem kulminacyjnym była tradycyjnie już wieczorna potańcówka nad sadzawką u stóp Wodozbioru.

Święto Ogrodu Saskiego w centrum Warszawy to wciąż niejedyny pałacowy wehikuł czasu, bo podróż na międzywojenny pl. Piłsudskiego można było odbyć również w innych rejonach miasta dzięki projektowi „Pałac Saski po sąsiedzku”. Mobilne centrum odbudowy z pokazami wirtualnej rzeczywistości oraz warsztatami plastycznymi dla dzieci odwiedziło w 2024 roku dziewięć stołecznych dzielnic podczas wydarzeń plenerowych organizowanych m.in. na powitanie i zakończenie lata czy z okazji Dnia Dziecka.

Kreatywne warsztaty związane z historią Pałacu Saskiego wpisały się też w program ubiegłorocznego Festiwalu Niepodległa na Krakowskim Przedmieściu w ramach kolejnej odsłony „Pałacu Saskiego Dzieciom”. Podczas gdy najmłodsi w pocie czoła pracowali nad projektami nowych warszawskich placów i aranżacji otoczenia stołecznych pomników oraz tworzyli animacje filmowe w oparciu o archiwalne fotografie, na starszych uczestników Festiwalu czekały inne atrakcje. Mogli udać się na przykład na spacer z miejskim przewodnikiem – w ramach dwóch ścieżek tematycznych dotyczących postaci Fryderyka Chopina i Józefa Piłsudskiego – lub odwiedzić wystawę „Warszawskie Pałace. Redefinicja przestrzeni” na dziedzińcu Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Odbudowa Pałacu Saskiego trwa

Przywrócenie zespołu Pałaców Saskiego i Brühla oraz kamienic przy ul. Królewskiej w Warszawie w zewnętrznym kształcie architektonicznym z przedednia II wojny światowej to złożony proces inwestycyjny. Wymaga dochowania jak największej wierności historycznej, przy jednoczesnym poszanowaniu zabytkowej materii oraz spełnienia wymogów wynikających m.in. ze współczesnych przepisów budowlanych oraz ustawy dotyczącej odbudowy. Zgodnie z harmonogramem inwestycji najbliższe miesiące będą okresem zaawansowanych prac nad projektem architektonicznym, kontynuacji badań archeologicznych i konserwatorskich, a także szeregu prac koncepcyjnych. Finalizacja tych zadań umożliwi z kolei przejście do etapu wyboru generalnego wykonawcy i rozpoczęcia właściwych prac budowlanych.