VIII 2023: podsumowanie półrocza działań Pałac Saski sp. z o.o.
Pałac Saski, Pałac Brühla i kamienice przy ul. Królewskiej 6, 8 i 10/12 są przedmiotem realizowanej od półtora roku inwestycji odbudowy zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego w Warszawie. Ukryte pod ziemią relikty Pałacu Saskiego odsłonięto już w pierwszych miesiącach istnienia odpowiedzialnej za realizację przedsięwzięcia spółki Pałac Saski sp. z o.o. Obecnie prace w terenie koncentrują się wokół dawnego Pałacu Brühla, którego pozostałości eksplorują archeolodzy. Równolegle toczy się konkurs na opracowanie koncepcji architektonicznej wraz z zagospodarowaniem terenu dla odbudowy zespołu pałaców i kamienic – jego pierwszy etap właśnie dobiegł końca.
Konkurs architektoniczny
Zgodnie z ustawą z 11 sierpnia 2021 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ul. Królewskiej w Warszawie (Dz. U. z 2021 r. poz. 1551) zewnętrzny kształt architektoniczny przywracanej zabudowy będzie zgodny z tym z ostatniego dnia przed wybuchem II wojny światowej, tj. 31 sierpnia 1939 r. Wnętrza budynków trzeba jednak dostosować do współczesnych wymogów bezpieczeństwa, określonych prawem budowlanym, oraz potrzeb, które wynikają z działalności planowanych w budynkach instytucji. Konieczne jest zatem opracowanie projektu architektonicznego wraz z zagospodarowaniem terenu dla inwestycji odbudowy, który zostanie wyłoniony w ramach międzynarodowego konkursu architektonicznego.
Ogłoszenie o konkursie opublikowano 27 marca 2023 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (TED), dzięki czemu swój udział zgłosić mogły biura architektoniczne, bądź ich konsorcja, zarówno polskie, jak i zagraniczne. Przy organizacji konkursu korzystamy z wieloletniego doświadczenia Stowarzyszenia Architektów Polskich (SARP), które zostało jego operatorem. W części kwalifikacyjnej zweryfikowano doświadczenie i zdolności techniczne podmiotów biorących udział w 2-etapowym konkursie. Do pierwszego etapu zakwalifikowało się 11 pracowni, które stanęły przed zadaniem przygotowania i złożenia opracowań studialnych. Zanonimizowane prace były następnie przedmiotem oceny 12-osobowego sądu konkursowego, który do kolejnej części zakwalifikował 5 wykonawców. W drugim etapie wybrane pracownie złożą prace konkursowe, a autorów najlepszej z nich, zgodnie z założonym harmonogramem, poznamy już 12 października br.
Prace archeologiczne na terenie Pałacu Brühla
W czerwcu br. rozpoczęły się prace na obszarze dawnego Pałacu Brühla. Najpierw do działań przystąpili saperzy, którzy sprawdzili teren pod kątem obecności pozostałych po wojnie niewybuchów i już w pierwszych dniach znaleźli m.in. łuski do karabinu typu Mauser czy też pochodzący z żołnierskiej czapki fragment orzełka. Odpowiedzialne za przeprowadzenie badań archeologicznych konsorcjum – tworzone przez Stowarzyszenie Starożytników, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie oraz firmę Jardźwig – w ramach przygotowania terenu musiało rozwiązać kwestię kolidujących z inwestycją roślin. Ochronę zieleni traktujemy priorytetowo, dlatego wszystkie sześć młodych drzew udało się uchronić przed wycięciem: wpierw odpowiednio je zabezpieczono, po czym zostały wykopane wraz z bryłami korzeniowymi i przesadzone. Obecnie rosną w nowym miejscu, obok pomnika Bohaterów Warszawy, czyli Warszawskiej Nike, gdzie regularnie są podlewane i doglądane przez specjalistów.
3 lipca br. rozpoczęły się już właściwe prace: pod nadzorem archeologów koparki zaczęły usuwać darń i ostrożnie odsłaniać pierwsze fragmenty murów oficyn i dziedzińca dawnej siedziby resortu spraw zagranicznych. Na każdym odcinku badanego terenu, po usunięciu zasypów gruzu, archeolodzy przechodzą do prac prowadzonych ręcznie. Do końca roku będą eksplorować kolejne warstwy kulturowe terenu liczącego blisko 4,5 tysiąca metrów kwadratowych. Odsłonięte relikty pałacu zostaną następnie zinwentaryzowane, podobnie jak odnalezione pomiędzy murami artefakty, które dodatkowo będą objęte wstępną konserwacją.
Podobnie jak miało to miejsce w przypadku prac saperskich, szybko udało się odkryć pierwsze skarby. W drugim tygodniu badań światło dzienne ujrzały skrywane przez blisko 80 lat pod powierzchnią ziemi części baz kolumn, kamienna tablica z rzymskimi cyframi, fragmenty zdobień elewacji oraz niszy popiersia. Najciekawsze, jak dotychczas, znalezisko ujawniono jednak 13 lipca br. – spod gruzów wydobyto połowicznie zachowany pomnik z podpisem „CHWAŁA” na cokole. Co ciekawe, podobna rzeźba, opatrzona taką samą inskrypcją, znajduje się w głównej alei Ogrodu Saskiego. Aby odpowiedzieć na pytanie, czy odkryta dolna część siostrzanego pomnika jest rokokowym oryginałem, czy jednak również późniejszą rekonstrukcją, potrzebna będzie wnikliwa analiza konserwatorska.
Analiza architektoniczna
Odtworzenie zewnętrznego wyglądu zespołu pałaców i kamienic przy pl. Piłsudskiego z przedednia wybuchu II wojny światowej to nie lada wyzwanie, gdy weźmiemy pod uwagę relatywnie niedużą powszechność aparatów fotograficznych w owym czasie oraz ogrom zniszczeń, jakiego wskutek konfliktu doświadczyły również archiwa II Rzeczpospolitej. Wobec tego jednym z zadań, jakie podjęto od razu w pierwszych tygodniach działalności spółki Pałac Saski, było przeprowadzenie archiwalnych kwerend. Współpraca z ponad 20 instytucjami, takimi jak Muzeum Warszawy, Centralne Archiwum Wojskowe czy też Archiwum Państwowe w Dreźnie, zaowocowała pozyskaniem około 4 tysięcy stron materiałów archiwalnych. Są to zdjęcia, dawne plany zagospodarowania, rysunki, ale także kosztorysy i rachunki związane z niegdysiejszą działalnością prowadzoną w budynkach pałaców i kamienic.
Zebrane materiały trafiły następnie w ręce zespołu architektów i historyków. Opracowali oni szczegółową analizę architektoniczną historycznej zabudowy zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego, która przybliża wygląd elewacji i dekoracji budynków, a także zagospodarowanie terenu w ich najbliższym otoczeniu. W opracowaniu specjaliści uwzględnili również wykaz zastosowanych w konstrukcji materiałów oraz technik wykonania.
Rekonstrukcja dekoracji rzeźbiarskiej
Odkrywane podczas trwających obecnie badań archeologicznych relikty Pałacu Brühla nie są jedynymi zachowanymi częściami tej budowli. W zbiorach Muzeum Ziemi - Państwowej Akademii Nauk, Muzeum Warszawy oraz na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej znajdują się bowiem ocalałe z wojennej pożogi fragmenty dekoracji rzeźbiarskiej, która zdobiła niegdyś pałacową fasadę. Dzięki zawartej ze wspomnianymi instytucjami współpracy wykonano analizę konserwatorską zachowanych elementów, która umożliwiła określenie stanu ich zachowania oraz ocenę pod kątem możliwości ponownego wkomponowania w elewację odbudowanego budynku.
W opracowaniu są również założenia bezprecedensowego programu rekonstrukcji rzeźbiarskiej całego kompleksu pałaców i kamienic. Aby go stworzyć, spółka Pałac Saski nawiązała współpracę z krajowymi uczelniami artystycznymi prowadzącymi wydziały rzeźby. Wśród tych, które podpisały listy intencyjne, znalazły się Akademie Sztuk Pięknych w Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Łodzi, Warszawie i Wrocławiu oraz Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu.
Święto Ogrodu Saskiego
Ogród Saski to jeden z najpopularniejszych parków w Warszawie. Będąc początkowo ogrodem królewskim, na mocy decyzji Augusta II Mocnego został udostępniony publiczności 27 maja 1727 r. Historia tej przestrzeni jest bezpośrednio związana z późniejszymi dziejami pałaców Saskiego i Brühla oraz sąsiednich kamienic przy ul. Królewskiej, dlatego też 27 maja br. uczciliśmy rocznicę otwarcia Ogrodu Saskiego ponownie zapraszając warszawiaków i stołecznych gości do odwiedzenia jego uroczych alejek. Zapełniliśmy je szeregiem atrakcji, których stylistyka nawiązywała jednak do innego okresu świetności zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego, mianowicie dwudziestolecia międzywojennego. To właśnie wtedy w Pałacu Saskim działał Sztab Generalny Wojska Polskiego (od 22 grudnia 1928 r. Sztab Główny WP) oraz podległa mu jednostka polskiego wywiadu (Sekcja Szyfrów Oddziału II), zaś Pałac Brühla był siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Atmosfera tych czasów powróciła podczas 2. edycji Święta Ogrodu Saskiego. Uczestnicy plenerowego wydarzenia mieli okazję przejechać się na bicyklach, poznać przedmioty, jakimi posługiwali się dawni szewcy, fryzjerzy czy lekarze oraz podziwiać eksponaty wystawione w sklepikach z porcelaną, artykułami podróżniczymi i radioodbiornikami. Święto otworzyła wystawna parada z udziałem grup rekonstrukcji historycznej, orkiestr i pozostałych artystów. Równie interesujące parady odbywały się przez cały dzień na otaczających Ogród Saski ulicach, którymi co godzinę przejeżdżały zabytkowe auta, a następnie wracały na parking przed Hotelem Europejskim, gdzie można było dotknąć ich błyszczących karoserii. Punktem kulminacyjnym była potańcówka przy ogrodowej sadzawce, gdzie na drewnianym parkiecie uczestnicy Święta dali się ponieść rytmom Janusza Prusinowskiego i jego Kompanii oraz Warszawskiej Orkiestry Sentymentalnej. Według szacunków stołecznej policji w wydarzeniu udział wzięło około 40 tysięcy osób.
Międzynarodowe Biennale Plakatu
Odbudowany Pałac Saski będzie miejscem dostępnym dla wszystkich – znajdą się tu instytucje użyteczności publicznej, organizowane będą koncerty i wystawy. By już na etapie prac przygotowawczych dać odwiedzającym tę przestrzeń namiastkę przyszłych funkcji pałacu, zamieniliśmy ogrodzenie terenu inwestycji odbudowy w miejską galerię sztuki. Od października 2022 r. znajdowała się na nim wystawa „Okruchy przeszłości” – ekspozycja archiwalnych fotografii i plansz edukacyjnych przedstawiających historię tego miejsca, a także artefakty odnalezione podczas badań archeologicznych w latach 2006 i 2008. W czerwcu br. ustąpiła kolejnej wystawie i obecnie dostępna jest w wersji online.
Dziś obcujemy tu ze sztuką współczesną. Dzięki współpracy z warszawską Akademią Sztuk Pięknych na wspomnianym ogrodzeniu pojawiła się wystawa „Dom”, organizowana w ramach 28. Międzynarodowego Biennale Plakatu w Warszawie. Pierwsza odsłona tego wydarzenia miała miejsce w 1966 r. w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych, czyli dzisiejszej Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki.
Konferencje
W przypadku tej szczególnej inwestycji, jaką jest przywrócenie historycznej zabudowy zachodniej pierzei stołecznego pl. Piłsudskiego, istotne jest zaangażowanie specjalistów w wielu obszarach świata nauki – m.in. architekturze, konserwacji dziedzictwa kulturowego czy historii. Jedna z okazji do dyskusji z przedstawicielami środowisk akademickich nadarzyła się w czerwcu. Wraz z Uniwersytetem Warszawskim oraz Muzeum Łazienki Królewskie zorganizowaliśmy drugą edycję interdyscyplinarnej konferencji pt. „Echoes of Antiquity”. W tym międzynarodowym wydarzeniu udział wzięli badacze antycznych tradycji w kulturze i sztuce późniejszych epok, w tym architektury w stylu klasycystycznym. Za przykład tej ostatniej uznaje się niezachowany do dziś Pałac Saski, dlatego epilogiem konferencji było oprowadzenie naukowców wokół jego odsłoniętych reliktów.
Trwają już przygotowania do kolejnego forum naukowego, które odbędzie się w dniach 20-21 września br. Konferencję pt. „Odbudować nieodbudowane. Problematyka odbudowy i rekonstrukcji w świetle współczesnych wyzwań” współorganizujemy z Akademią Sztuk Pięknych w Warszawie, a partnerami wydarzenia są Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP) oraz Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków. Tym razem uczestnicy debaty pochylą się m.in. nad wartościami płynącymi z odbudowy zniszczonych pałaców i kamienic, ale też i związanymi z nimi wyzwaniami. Poruszona zostanie również problematyka dotycząca wpisania historycznej architektury we współczesną tkankę miejską, a także kwestia zanikających tradycyjnych rzemiosł i potencjalnego ich wykorzystania przy realizowanej w XXI wieku odbudowie.
Dowiedz się więcej:
