Kontrast
Czcionka
historia

Po co komu wykopaliska?

Przeprowadzone w 2006 roku badania archeologiczno-architektoniczne przy placu Piłsudskiego miały poprzedzać planowaną odbudowę Pałacu Saskiego. Zarządził je Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, ponieważ teren ten znajdował się pod ochroną konserwatorską. Dwa lata później, ze względu na poszerzenie zakresu inwestycji, prace kontynuowano. W rezultacie oprócz Pałacu Saskiego przebadano fragment posesji Pałacu Brühlowskiego, a także obszar, który zajmowały kamienice przy ulicy Królewskiej o numerach 6 i 8.

Przebieg badań

Prace archeologiczne w północnym skrzydle Pałacu Saskiego, 2006 r. Fot. J. Borowska

Po zdjęciu nawierzchni w postaci kamiennych płyt, a także warstwy humusu, odsłonięto zasypane piwnice. Znajdujący się w nich gruz, który pochodził z wysadzonych przez Niemców budowli, usunięto mechanicznie za pomocą koparek. Pozostałości dawnej zabudowy odczyszczono ręcznie. W trakcie badań wykopaliskowych eksplorowano warstwy kulturowe, czyli takie które powstały w wyniku działalności człowieka, a także obiekty archeologiczne. Sporządzono dokumentację opisową, rysunkową i fotograficzną. Pozyskane artefakty zostały oczyszczone, oznaczone i spakowane, a niektóre z nich wstępnie poddano konserwacji. Po zakończeniu badań zabytki trafiły do Muzeum Powstania Warszawskiego i Muzeum Warszawy. Jeden z przedmiotów znalazł swoje miejsce w Muzeum Przyrody i Techniki „Ekomuzeum” im. Jana Pazdura w Starachowicach. Była to tabliczka informująca, że piec, na którym pierwotnie ją umieszczono, został wyprodukowany w Starachowickich Zakładach Odlewniczych.  

Droga, folwark, fortyfikacje i dwór  

Eksploracja studni znajdującej się na terenie folwarku starościńskiego, 2008 r. Fot. J. Borowska

Dzięki przeprowadzonym wykopaliskom poszerzyliśmy wiedzę na temat użytkowania i sposobu zagospodarowania badanego terenu w okresie poprzedzającym wzniesienie w drugiej połowie XVII wieku barokowego pałacu poety Jana Andrzeja Morsztyna. Zadziwiający jest fakt, że do naszych czasów zachowały się ślady głębokiej orki. Natrafiono na nie w wykopie zlokalizowanym przed Grobem Nieznanego Żołnierza, a także na posesji kamienicy przy ulicy Królewskiej 8, gdzie odkryto również studnię. Pola uprawne wraz z ujęciem wody znajdowały się na terenie folwarku starościńskiego, działającego pomiędzy XVI a pierwszą połową XVII wieku.

Pod północnym skrzydłem Pałacu Saskiego archeolodzy odsłonili pozostałości fortyfikacji okalających Warszawę. Wzniesiono je w latach 1621-1624 na polecenie Zygmunta III Wazy. Na wewnętrznych dziedzińcach południowego skrzydła pałacu odkryto pozostałości drogi prowadzącej od dzisiejszego Krakowskiego Przedmieścia do obecnego placu Grzybowskiego, gdzie od połowy XVII wieku istniał rynek jurydyki Grzybów. Droga przestała istnieć na początku XVIII wieku, kiedy wytyczono Oś Saską.

W czasie prowadzonych prac okazało się, że przed Grobem Nieznanego Żołnierza znajdował się drewniany dwór należący do kasztelana lubelskiego Andrzeja Firleja. Wzniesiony na kamienno-ceglanych fundamentach w pierwszej połowie XVII wieku został zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego, o czym świadczą zarejestrowane w czasie wykopalisk warstwy spalenizny.

Od Pałacu Morsztyna do Pałacu Saskiego

W trakcie badań archeologicznych odkopano kompleksy piwnic, które powstawały od drugiej połowy XVII po wiek XX. Odsłonięto dosyć dobrze zachowane fundamenty, mury i fragmenty sklepień pałacu Morsztyna, który aby wznieść swoją rezydencję musiał zasypać fosę i zniwelować Wał Zygmuntowski na parceli nadanej mu przez króla Jana Kazimierza. W piwnicach natrafiono na oryginalne kamienne i ułożone w jodełkę ceglane posadzki. Oprócz reliktów samego pałacu odkryto również pozostałości po budynkach gospodarczych, a także murach granicznych.

Piwnice pałacu Morsztyna, 2006 r. Fot. J. Borowska

W 1713 roku król August II zwany Mocnym zakupił pałac Morsztyna, zatrudnił saskich architektów, którzy zaprojektowali obszerny budynek z wielkim reprezentacyjnym placem i ogrodem. August III, podobnie jak jego ojciec, chciał, aby budowla miała jak najokazalszy wygląd. Ze względu na ciągle rozrastającą się rodzinę, a wraz z nią i dwór, pałac sukcesywnie był rozbudowywany, stając się wspaniałą królewską rezydencją. Badania archeologiczno-architektoniczne pozwoliły na dokładne odtworzenie poszczególnych faz rozbudowy Pałacu Saskiego. Pośród odkopanych piwnic odkryto jamy śmietniskowe, kanały ściekowe, studnię, a także latryny.

Duże zmiany w wyglądzie budowli zaszły podczas XIX-wiecznej przebudowy. Powstały wówczas dwa oddzielne budynki z wewnętrznymi dziedzińcami. Korpus główny pałacu został rozebrany, a w jego miejsce wzniesiono monumentalną kolumnadę, która połączyła plac z Ogrodem Saskim. Budowla w stylu klasycystycznym szybko wpisała się w panoramę miasta. W trakcie przebudowy robotnicy musieli odkryć grób ułożonego na brzuchu mężczyzny, na którego szczątki natrafiono ponownie podczas badań archeologicznych w 2006 roku. Zmarły został zakopany w zasypanej fosie obwałowań po 1661 roku.

Fragment fosy stanowiącej część fortyfikacji, 2006 r. Fot. J. Borowska

W okresie międzywojennym, kiedy gmach znalazł się w rękach Wojska Polskiego, wykonano wiele prac remontowych przystosowując go do nowej funkcji. Wielkim zaskoczeniem było odkrycie tunelu z wyrytymi wizerunkami dwóch orłów i rokiem 1933. Do ciekawych znalezisk należy również ceglany zbiornik na wodę, który prawdopodobnie miał służyć do celów przeciwpożarowych.

Datowanie znalezisk

Pierwszym pytaniem, na które musi odpowiedzieć archeolog, jest określenie wieku wydobytego materiału, czyli datowanie. Najpewniejszą metodą ustalenia chronologii względnej jest metoda stratygraficzna. Opiera się ona na założeniu, że warstwy kulturowe zalegające niżej są starsze, natomiast warstwy położone wyżej młodsze. Metoda ta może mieć znaczenie w powiązaniu z zabytkami, które mają daty uzyskane w drodze datowania bezwzględnego.

Warstwy odsłonięte w wykopie przed Grobem Nieznanego Żołnierza, 2006 r. Fot. J. Borowska

Wszystkie znaleziska odkryte w trakcie wykopalisk zostały przypisane do odpowiednich poziomów chronologicznych. Najstarsze z nich to rdzeń i odłupki krzemienne pochodzące z młodszej epoki kamienia. Kolejnymi śladami pobytu człowieka w rejonie dzisiejszego placu Piłsudskiego są fragmenty glinianych naczyń z okresu średniowiecza. Pokaźny zbiór różnorodnych przedmiotów został znaleziony w jamach odpadowych i śmietnikach z czasów saskich. Zlokalizowano je na dziedzińcu południowego skrzydła i północnych obrzeżach pałacu. Następne stulecia również dostarczyły dużej liczby artefaktów. Dzięki odkryciom możemy wiele dowiedzieć się o życiu codziennym mieszkańców pałacu, jak również o elementach wystroju budowli w poszczególnych etapach ich powstawania i użytkowania.   

Piwnice w rejestrze zabytków

Po zakończeniu badań w 2006 roku wszystkie odsłonięte pozostałości dawnej zabudowy planowano usunąć, aby w ich miejscu mógł powstać podziemny parking. Tak się jednak nie stało. W maju 2007 roku część odkopanych piwnic z drugiej połowy XVII wieku wraz z tunelem z 1933 roku wpisano do rejestru zabytków. Rok później, w trakcie drugiego sezonu wykopaliskowego, podjęto decyzję o zatrzymaniu odbudowy Pałacu Saskiego i kamienic przy ulicy Królewskiej z powodu organizacji w Warszawie Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej – EURO 2012. Konsekwencją tej decyzji było zasypanie odkrytych reliktów do czasu wznowienia odbudowy.

Dalsze prace

Już wkrótce prace archeologiczne w rejonie placu Piłsudskiego będą kontynuowane. Planowana odbudowa pałaców Saskiego i Brühla, a także kamienic przy ulicy Królewskiej wymaga dalszych badań. Ciekawe, jakie odkrycia tym razem nas zaskoczą? Poza wykopaliskami będą prowadzone prace konserwatorskie wpisanych do rejestru zabytków piwnic, które zostaną zachowane i znajdą się w obrębie odbudowanego Pałacu Saskiego.

Autor: Joanna Borowska

aktualności

Dom-miejsce, czyli kamienica Lessla przy Królewskiej

Ogród Saski nie zapisałby się w historii Warszawy jako zielony salon miasta, gdyby nie obiekty, które towarzyszyły mu w latach świetności. Nie byłby tym samym ogrodem Warszawy, gdyby nie eleganckie towarzystwo, które równie ochoczo, jak do zieleni ciągnęło do… słodkości od Lessla. W słynnej kamienicy-cukierni przy Królewskiej bywał cały warszawski światek, a kiedy na werandzie […]
Sklejony z fragmentów białe barwy nocnik porcelanowy z niebieskimi motywami roślinnymi na szaro-białym tle.

Apteka Saska, czyli słów kilka o zdrowiu i higienie w XVIII wieku

Archeolog może czasem zajrzeć w przeszłość jakiegoś miejsca dzięki prowadzeniu prac poprzedzających inwestycję budowlaną. Tak też było w przypadku nieistniejącego dziś Pałacu Saskiego, którego obszar poddano prospekcji terenowej w 2006 roku; badania terenowe kontynuowano w 2008 roku. Zakres prac był szeroki – wykopaliska objęły ogromny teren zajmowany niegdyś przez główny obiekt tzw. osi saskiej – […]

„Za Sasa jeść, pić i popuszczać pasa”, czyli słów kilka o kulturze stołu w czasach saskich

„[P]ozostało mi wspomnienie dotyku archeologicznej rzeczy, przedmiotu stworzonego przez człowieka i przez niego skazanego na zagładę, wrzuconego do miejskiej latryny z pełną świadomością, że nigdy już światła dziennego nie ujrzy, najpierw sprowadzonego do roli śmiecia, a później mającego obrócić się w minerał”[1]. Praca archeologa, przynajmniej w pewnym aspekcie, polega właśnie na wydobywaniu na światło dzienne […]

Pałac Saski – XVIII-wieczna rezydencja królewska

Pałac Saski – nieistniejąca już XVIII-wieczna rezydencja królów Polski Augusta II i Augusta III, będąca częścią późnobarokowego założenia urbanistycznego Osi Saskiej; od końca 1918 roku siedziba Sztabu Generalnego Wojska Polskiego; zburzona przez Niemców w grudniu 1944 roku. Od Pałacu Morsztyna do Pałacu Saskiego Działania wokół przyszłego Pałacu Saskiego rozpoczęto w 1713 roku. Stanowić on miał główny […]

Kamienica Malhome’a świadkiem biegu Kusocińskiego

Spośród dawnych kamienic ulicy Królewskiej, które zostaną odbudowane wraz z Pałacami Saskim i Brühla, literatura varsavianistyczna pierwszeństwo przyznaje tej spod numeru 10, kamienicy Lessla. Jednak to dom zbudowany dla Ludwika Malhome’a, dwa numery wcześniej, należał przed drugą wojną światową do najokazalszych w okolicy i wypełniał tak ważny narożnik Królewskiej i placu Piłsudskiego. Szyny tramwajowe poprowadzone […]

Warszawski Pałac Brühla w okresie międzywojennym

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, w oficynach Pałacu Brühla, który pełnił funkcję siedziby Centralnego Urzędu Telegraficznego, wydzielono pomieszczenia dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wreszcie w końcu lat 20. całe założenie rezydencjonalne zostało przejęte przez placówkę dyplomatyczną. Ciekawe wyjaśnienia powyższej decyzji pojawiają się w relacjach z epoki – w tym we wspomnieniach ministerialnych urzędników. Przy wyborze […]
Rysunek Pałacu Sanguszków (Pałacu Bruhla)

Pałac Ossolińskiego–Brühla do 1918 roku

Trzysta lat z dziejów warszawskiej rezydencji Warszawska rezydencja przy ulicy Wierzbowej, powszechnie nazywana Pałacem Brühla lub Sandomierskim, należała do najciekawszych przykładów architektury nowożytnej w Polsce. Dziś obiekt nie istnieje, lecz znacząca liczba materiałów archiwalnych (źródeł rękopiśmiennych, rysunków architektonicznych, dzieł sztuki czy przedwojennych fotografii) pozwala na prześledzenie jego skomplikowanej historii. Pałac wielokrotnie przebudowywano, lecz wszystkie fazy […]

„W Saskim Ogrodzie koło fontanny...”

Jest to Saski Ogród. Nazwany tak dlatego, że kazał go zasiać niejaki król August Sas. Jak wiadomo, był on facetem tronkowem i jak sobie podchromolił, czyli znajdował się «na gazomierzu», siadał sobie w Saskiem Ogrodzie pod fontanną z dubeltówką w ręku. Magistrackie ciecie napędzali od bramy na Królewskiej różną zwierzynę, którą w klatkach z lasu […]

Tajemnice piwnic Pałacu Saskiego

Kiedy w listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, budynek Pałacu Saskiego zajął Sztab Generalny Wojska Polskiego, który pod koniec 1928 roku zmienił swoją nazwę na Sztab Główny Wojska Polskiego. Gdy w trakcie przeprowadzonych badań archeologicznych w 2006 roku odkrywano piwnice Pałacu Saskiego, trafiono także na nieznany wcześniej, tajemniczy tunel wykorzystywany przez wojskowych. Pałac do remontu […]