Procesja Bożego Ciała na dziedzińcu Pałacu Saskiego za panowania Augusta Mocnego i Augusta III
Oprócz tradycyjnej procesji Bożego Ciała, prowadzonej od kolegiaty św. Jana ulicami Starej i Nowej Warszawy, za panowania Wettynów odbywała się druga, organizowana trzy dni później. Jej droga wiodła od kościoła Misjonarzy św. Krzyża na cour d’honneur Pałacu Saskiego. Zamieszczane w ówczesnej prasie informacje o „królewskich” procesjach, organizowanych wyłącznie w czasie pobytu monarchy w stolicy, stanowią ważne uzupełnienie barwnych, nieopublikowanych dotąd rysunków ze zbiorów Sächsische Staatsarchiv w Dreźnie. Autorem projektów oprawy uroczystości był dyrektor warszawskiego Bauamtu Joachim Daniel Jauch, królewski twórca efemerycznych dekoracji.
Ołtarz pod koroną Augusta Mocnego
Najwcześniejsza wzmianka archiwalna o procesji do ołtarza na dziedzińcu honorowym Pałacu Saskiego pochodzi z 1729 r. Uroczystości organizowane pod auspicjami króla odbywać się mogły także wcześniej, po zakończonej ok. 1724 r. częściowej przebudowie rezydencji Augusta II. Anonimowy autor notatki w krakowskich nowinach rękopiśmiennych z 1729 r. donosił, że 19 czerwca nuncjusz apostolski Camillo Paoluzzi, po odprawionej solennej mszy świętej w kościele Misjonarzy, poprowadził procesję do ołtarzy wystawionych na Krakowskim Przedmieściu przed pałacem Radziwiłłów, przed szpitalem św. Rocha i kościołem Wizytek oraz właśnie na dziedzińcu honorowym Pałacu Saskiego, gdzie przed bramą oczekiwał August II wraz z dworem. Kiedy procesja wchodziła na dziedziniec oraz gdy go opuszczała licznie rozstawieni tam gwardziści oddali salwy armatnie i wystrzały z broni palnej. Najprawdopodobniej tak ustalony scenariusz procesji obowiązywał do końca panowania Augusta III. Na środku wzniesiono ołtarz na sześciostopniowym podwyższeniu, pod czterokolumnowym baldachimem, którego zwieńczenie dekorowała korona królewska na poduszce oraz cztery wazony z kwiatami w narożach. Wokół umieszczono lichtarze oraz ustawiono drzewka, m.in. figowe, dekorujące także cały dziedziniec. Ponad sto roślin przeniesiono z tej okazji z ogrodu pałacowego. Ten szczegółowy opis odpowiada rysunkowi ze zbiorów drezdeńskich opatrzonemu datą „1729” (il. 1). Na planie sytuacyjnym dziedzińców Pałacu Saskiego Joachim Daniel Jauch przedstawił otoczony murowanym ogrodzeniem i parą odwachów dziedziniec honorowy, przeddziedziniec wydzielony fosą od strony Krakowskiego Przedmieścia oraz bramą główną do rezydencji, a także biegnącą na osi drogę procesyjną, ujętą szpalerami ozdobnych drzewek w kubłach. W centralnej części cour d’honneur widoczny jest najważniejszy element oprawy uroczystości – opisany wyżej ołtarz na podwyższeniu, z baldachimem na czterech kolumnach, otoczony dekoracyjnymi roślinami. Na skrajach dziedzińca honorowego umieszczono przejścia, którymi do bocznych bram w ogrodzeniu rozchodzili się uczestnicy procesji – duchowieństwo, obywatele stolicy oraz dzieci pierwszokomunijne. Uwzględniono ponadto rozstawienie asysty wojskowej złożonej z oddziałów gwardzistów koronnych i dragonów przy odwachach, podwójnych szpalerów gwardii koronnej i formacji muzycznych wzdłuż dziedzińca honorowego, drabantów wokół ołtarza, tzw. Żółtej Gwardii królewskiej przy fasadzie pałacu oraz artylerzystów poza ogrodzeniem pałacu.
W 1732 r. odbyła się ostatnia procesja na dziedziniec saskiej rezydencji za panowania Augusta II. O uroczystości tej zachowały się lakoniczne wzmianki w „Gazecie pisanej” Andrzeja Cichockiego oraz w stołecznym „Kuryerze Polskim” z tegoż roku (nr 131), gdzie wspomniano, że złe warunki atmosferyczne zmusiły do przesunięcia uroczystości na ostatni dzień oktawy. Procesję odprawiono w niemal identycznej jak w 1729 r. oprawie, o czym przekonuje kolejny, wykonany przez Jaucha w tej samej manierze rysunek (il. 2). Zmianie uległa jedynie dekoracja roślinami – rzędy drzewek w kubłach ujmujące dziedziniec honorowy i przeddziedziniec zastąpiono szeregami zapewne drewnianych konstrukcji oplecionych gałęziami.
Procesja Bożego Ciała w asyście wojskowej
August III, który wraz z małżonką uroczyście wkroczył do Warszawy 25 listopada 1734 r., kontynuował tradycję „królewskiej” procesji do saskiej rezydencji. W 1735 r. w „Gazetach Polskich” (nr 48) odnotowano, że z okazji święta Bożego Ciała „W tymże pałacu [saskim] ołtarz takową był wystawiony inwencją. Na środku dziedzińca przed pałacem 4. kolumny baldakin bogaty aksamitny karmazynowy galonem i frędzlą bogatą przyozdobiony wspierały, in summitate którego korona na poduszce karmazynowej aksamitnej złożona widziana była". Wzniesiono więc wówczas baldachim identyczny z opisanym w roku 1729. W notatce prasowej nie wspomniano jednak o oprawie uroczystości. Chociaż w zbiorach saskich nie zachował się jej projekt, Jauch najpewniej wykorzystał swoją wcześniejszą koncepcję. Nawiązał do niej także później, o czym świadczy rysunek ilustrujący przygotowania do procesji w 1736 r. i – zgodnie z późniejszym napisem – wykorzystany także w 1744 r. (il. 3).
Zasadniczej zmianie uległo otoczenie baldachimowego ołtarza, ustawionego tym razem na przecięciu przekątnych wielkiego kwadratu ustawionego pod kątem 45 stopni, wytyczonego przez aleje odchodzące ukośnie od drogi procesyjnej i prowadzące do bram murowanego ogrodzenia cour d‘honneur. Ujęto je w szpalery drzewek w kubłach oraz obelisków, między którymi stali królewscy gwardziści. Na oddzielnym rysunku (il. 4) ukazano wycinek projektu – drewniany obelisk, stożkowo przycięte drzewa oraz dwóch muszkieterów z królewskiego regimentu. Zgodnie z ówczesną praktyką owe dekoracyjne obeliski były ponownie używane w wielu, nie tylko sakralnych uroczystościach. Procesji towarzyszyła opisana w legendzie liczna asysta wojskowa o innym składzie niż na wcześniejszych projektach. Przy odwachach rozmieszczono gwardię koronną, wzdłuż wschodniej części dziedzińca honorowego po dwa szeregi piechoty z regimentu królewicza Franciszka Ksawerego, przy pałacu zaś żołnierzy formacji muzycznych (werblistów i trębaczy). Słabo widoczny, wykreślony grafitem okrąg wokół baldachimu świadczy o powstałym być może już wówczas zamyśle wprowadzonych później zmian jego otoczenia.
Na rysunku ukazującym projekt przygotowań do święta Bożego Ciała w 1748 r. i według późniejszego napisu wykorzystanym także w 1750 r. (il. 5) Jauch przedstawił zespół budowli wokół cour d’honneur i avant-cour, które powstały bądź zostały przekształcone w latach ok. 1740–1744. Widoczny jest rozbudowany Pałac Saski, oficyny ujmujące dziedziniec honorowy, kordegarda oraz zabudowania stajni królewskich, a także posesja Jerzego Ignacego Lubomirskiego po prawej stronie przeddziedzińca. Mimo ogólnego nawiązania do oprawy uroczystości z poprzednich lat, znaczącemu przekształceniu uległa kompozycja alei wokół ołtarza z baldachimem. Wzniesiono go tym razem na dużym kolistym polu, na przecięciu przekątnych znanego z poprzednio omówionego projektu kompozycyjnego kwadratu, przy którego narożach widoczne są ćwierćkoliste placyki skomunikowane z bocznymi bramami dziedzińca honorowego.
Rysunek opatrzono oznaczeniami literowymi opisanymi w szczegółowej legendzie, obejmującej – oprócz zabudowań dziedzińca – rozmieszczenie dekoracji roślinnych oraz rozstawienie formacji wojskowych. Aleje wokół ołtarza obwiedziono szpalerami drzewek pomarańczowych w kubłach i obeliskami, pomiędzy którymi straż trzymali muszkieterzy oraz wyższymi, gęsto ustawionymi drzewami na zewnętrznym obrysie. Na dziedzińcu honorowym w trzech rzędach ustawiono gwardię koronną oraz regiment ministra Henryka Brühla, na przeddziedzińcu zaś, przed szpalerami zieleni stały dwa oddziały gwardzistów koronnych. Do rysunku dołączono doklejkę z widokiem ołtarza o prostej mensie, pod baldachimem wzniesionym na sześciostopniowym podwyższeniu. Cztery kolumny korynckie dźwigały belkowanie z podwieszonym lambrekinem. W ozdobnym zwieńczeniu wolutowe kabłąki unosiły nadstawkę z królewską koroną, w narożach ustawiono zaś wazony z kwiatami. Jest to najwcześniejsze wyobrażenie znanego z wcześniejszych opisów baldachimowego ołtarza. Niemal identyczną kompozycję jego otoczenia oraz sposób rozstawienia oddziałów wojskowych przedstawiono na perspektywicznym widoku Założenia Saskiego (il. 6), datowanym przez Waltera Hentschla na rok 1745. Najprawdopodobniej jednak jest to ilustracja oprawy procesji z 1744 r., jako że rok później uroczystość ta nie została zorganizowana.
Oświetlone dziedzińce Pałacu Saskiego
Kolejny rysunek z drezdeńskiego archiwum, opatrzony na verso datą „1754” (il. 7), przedstawia projekt iluminacji dziedzińców Pałacu Saskiego. Środek kompozycji zajął baldachimowy ołtarz, otoczony zielonym kręgiem (pasem gałęzi?), umieszczony tym razem na wielkim kolistym placu, z którego wybiegają na zewnątrz cztery krótkie ukośne aleje prowadzące do bram dziedzińca. Przed elewacją pałacu przylega doń ośmioboczny, nieobecny na wcześniejszych rysunkach mniejszy plac o nieznanym przeznaczeniu, od wschodu zaś ciągnąca się od Krakowskiego Przedmieścia droga procesji. Wszystkie te elementy kompozycji, obwiedzione parkanami, miały zostać oświetlone lampami umieszczonymi na cokołach oraz obeliskach. Według notatki w „Kuryerze Polskim” (nr 49) para królewska przybyła z Drezna do Warszawy nocą 21 czerwca 1754 r. (w ostatnim dniu oktawy Bożego Ciała) i procesja do ołtarza na dziedzińcu saskiej rezydencji nie odbyła się. Najpewniej w związku z przygotowywaniami do tej uroczystości Jauch wykonał rysunek ukazujący rzut oraz widok frontalny ołtarza pod baldachimem, z mensą w kształcie rokokowego stolika (il. 7). Baldachim ów ogólnie powtarza strukturę ukazaną na doklejce do projektu z lat 1748/1750 (il. 5), ma jednak smuklejsze proporcje, pewnej zmianie uległo ponadto zwieńczenie z wydłużonymi kabłąkami w kształcie spływów.
Rysunek musiał powstać przynajmniej kilka miesięcy przed śmiercią Jaucha. Schorowany artysta, zmarły w Warszawie 3 maja 1754 r., zdążył jednak zaprojektować nowy baldachim w miejsce poprzedniego, którego elementy były przechowywane oraz już siedmiokrotnie składane i po wielu latach mogły ulec zniszczeniu. Słabo widoczne, dorysowane później grafitem propozycje niewielkiej modyfikacji zwieńczenia (m.in. wzbogacenie kabłąków o dolne woluty oraz inna forma lambrekinu), łączyć należy z procesją odprawioną w 1757 r. Zmiany te uwzględnia datowany na tenże rok rysunek pochodzący ze zbiorów Radziwiłłów w Nieborowie (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie, nr inw. Nieb. 211). Jego autorem jest Szymon Bogumił Zug, który po śmierci Jaucha być może przejął jego rolę jako projektant okazjonalnych uroczystości na dworze Augusta III. Nowy baldachim wykorzystywano najpewniej w kolejnych latach. Niewiele wiadomo o organizowanych wówczas procesjach, ponieważ w drezdeńskim archiwum nie zachowały się odnośne rysunki, a lakoniczne doniesienia prasowe wspominały jedynie o „wspaniale wystawionym” ołtarzu oraz wojskowej asyście, pomijając oprawę uroczystości. Ostatnia procesja z kościoła św. Krzyża na dziedziniec saskiej rezydencji odbyła się w 1762 r. W kwietniu 1763 r. August III wyruszył do Drezna, gdzie zmarł jesienią tegoż roku.
Bibliografia:
Gazety pisane z r. 1729 (dawnego Majestatu Krakowskiego), Lwowska Naukowa Biblioteka im. Stefanyka NAN Ukrainy. Oddział Rękopisów, Zbiór rękopisów Biblioteki Baworowskich, fond 4, dział 1, rkps 199; Od Augusta Mocnego do Augusta III. Doniesienia z Warszawy Andrzeja Cichockiego z lat 1732-1734, wydał Jerzy Dygdała, Warszawa 2016, s. 97.
Autor: dr hab. Hanna Osiecka-Samsonowicz, prof. IS PAN
Artykuł ukazał się w magazynie „Stolica” nr 5-6, maj-czerwiec 2024
