Pałac Saski – XVIII-wieczna rezydencja królewska

Pałac Saski – nieistniejąca już XVIII-wieczna rezydencja królów Polski Augusta II i Augusta III, będąca częścią późnobarokowego założenia urbanistycznego Osi Saskiej; od końca 1918 roku siedziba Sztabu Generalnego Wojska Polskiego; zburzona przez Niemców w grudniu 1944 roku.

Od Pałacu Morsztyna do Pałacu Saskiego

Działania wokół przyszłego Pałacu Saskiego rozpoczęto w 1713 roku. Stanowić on miał główny punkt barokowego założenia Osi Saskiej – wielkiego, urbanistycznego przedsięwzięcia Augusta II. Pałac, umieszczony na środkowej osi założenia, miał być rezydencją monarchy usytuowaną tuż na przedmieściach dawnej Warszawy, od wschodu ściśle powiązaną z istniejącym ważnym szlakiem komunikacyjnym, jakim był Trakt Królewski – dzisiejsza ulica Krakowskie Przedmieście. Sam budynek Pałacu Saskiego wywodzi się ze znajdującego się na wykupionej przez króla posesji Pałacu Morsztynów, pochodzącego z II połowy XVII wieku. Autorstwo tego pałacu przypisywano Tylmanowi z Gameren, Józefowi Szymonowi Bellottiemu czy Isidoro Affaitttiemu, obecnie badacze wskazują na to, że pracami kierował Giovanni Battista Gisleni, włoski architekt doby baroku[1]. W 1713 roku August II wykupił ten budynek mający typową formę barokowej rezydencji o korzeniach francuskich – dwukondygnacyjnego dworu, z elewacją w ryzalicie, o głównym korpusie powiązanym z wieżami alkierzowymi i galeriami.

Początkowo pałac w takim kształcie był dla Augusta II wystarczający i zaczęto dostosowywać jedynie wnętrza – ich wystrój i układ funkcjonalny. Z czasem rozpoczęto prace związane z rozbudową skrzydeł i wpisaniem pałacu w powstające założenie urbanistyczne. Od tej pory miał on wejść w skład struktury wykorzystującej popularny w całej Europie tamtego okresu model entre cour et jardin, zdobycz urbanistyki francuskiej, bazujący na układzie osiowo-symetrycznym dziedziniec-pałac-ogród. Powstały wówczas typowe dla klasycyzmu francuskiego dwa dziedzińce pałacowe – avant cour i cour d’honneur. Pracami kierowali dwaj architekci, członkowie Saskiego Urzędu Budowlanego – Carl Friedrich Pöppelman i Joachim Daniel Jauch.

Z tego okresu pochodzą liczne znaleziska archeologiczne związane z życiem codziennym w pałacu. Są to między innymi szczątki dawnej zastawy stołowej w postaci fragmentów talerzy z saskiej porcelany czy też pozostałości serwisów do kawy i herbaty – napojów zyskujących wówczas popularność. Król i jego otoczenie nie stronili również od tytoniu, a dowodem na to są dość znaczne pozostałości ceramicznych fajek. Nie brak jest również artefaktów medycznych. Jak wiadomo, król August II cierpiał na szereg dolegliwości, w tym postępującą cukrzycę, dlatego z chęcią otaczał się rzeszą medyków i farmaceutów, a w pałacu powstała nawet apteka, która funkcjonowała jeszcze przez wiele lat po śmierci króla.

Rozwój Osi Saskiej

August II, wzorem francuskich założeń, takich jak Wersal czy paryskie Tuileries, dążył do tego, aby stworzona przez niego struktura pałac-ogród miała silny potencjał miastotwórczy. Jeżeli chodzi o sam budynek pałacu, sprowadzało się to do dwóch koncepcji. W jednej pałac miał pozostać we wschodniej części założenia, ale całkowicie zmieniony lub wręcz zbudowany od początku. W drugiej miał zostać przeniesiony bardziej na zachód, bliżej placu Żelaznej Bramy. Koncepcje te z przyczyn technicznych (konieczność licznych wywłaszczeń i wyburzeń) oraz finansowych nie zostały urzeczywistnione. Rozbudowa pałacu w drugim etapie rozwoju Osi Saskiej miała prowizoryczny charakter, zwłaszcza pod koniec, bowiem brak było środków finansowych, a ostatecznie rozbudowę przerwała śmierć Augusta II. Kontynuatorem był jego syn, August III Sas. Był to ostatni etap rozbudowy Osi Saskiej przypadający na lata trzydzieste i czterdzieste XVIII wieku. Od strony dziedzińca dobudowano ogromne skrzydła, mniejsze natomiast dodano od strony ogrodu. 

Status rezydencji królewskiej Pałac Saski utrzymał do 1763 roku. Kolejny władca, Stanisław August Poniatowski, przeniósł swoją siedzibę na Zamek Królewski. Pałac Saski pozostawał w rękach saskich, a jego wnętrza były wynajmowane. 

Koniec XVIII i początek XIX wieku to dla Pałacu Saskiego zmienne losy. Został zniszczony podczas insurekcji kościuszkowskiej, następnie w 1797 roku przeszedł pod administrację państwową. Od 1804 roku w budynku siedzibę miało Królewskie Liceum Warszawskie utworzone z inicjatywy Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Mieszkali tam również nauczyciele z rodzinami, w tym rodzina kompozytora Fryderyka Chopina, którego ojciec był jednym z wykładowców liceum.

Przebudowa Pałacu Saskiego

Projekty przebudowy Pałacu Saskiego zaczęły pojawiać się jeszcze pod koniec XVIII wieku, także w nawiązaniu do kwestii, że dawny dziedziniec pałacowy stał się placem publicznym, na którym miał znaleźć się pomnik a więc i pałac powinien być dostosowany do nowej funkcji tego miejsca. Kolejne znane projekty datuje się na lata 20. XIX wieku. Po powstaniu listopadowym zniszczony budynek pałacu został wystawiony na licytację, a nabywca, kupiec Jan Skwarcow, został zobowiązany do przebudowy centralnej części budynku i odnowienia skrzydeł. Ogłoszono konkurs architektoniczny, w którym udział wzięli m.in. Antonio Corazzi i Henryk Marconi. W warunkach konkursu zaznaczono ciekawy fakt, świadczący o świadomości kreowania przestrzeni publicznej placu i Ogrodu Saskiego, a mianowicie pomieszczenia pierwszego piętra od ogrodu i placu miały być dla "porządniejszych familii i restauracji pierwszego rzędu". Po wielu perturbacjach projekt powierzono architektowi Adamowi Idźkowskiemu, który dokonał poprawek w projekcie Wacława Ritschla (również przystąpił do konkursu). Zaproponowana elewacja od strony placu Saskiego utrzymana była w monumentalnym stylu klasycystycznym. W centralnej części przyziemia powstały wówczas arkady z korynckimi kolumnami, dające swobodny dostęp do ogrodu z przestrzeni placu. Z punktu urbanistycznego to otwarcie przestrzeni jeszcze bardziej wpłynęło na powiązanie elementów układu plac-pałac-ogród, przyczyniło się również w dalszej perspektywie do otwarcia tej przestrzeni na miasto i nadania jej statusu przestrzeni publicznej. W samym budynku na pierwszym piętrze ulokowano restauracje przeznaczone dla najzamożniejszych mieszkańców miasta, zaś na parterze pojawiły się sklepy. Po przebudowie Idźkowskiego pałac szybko zapełnił się nowymi lokatorami, gdyż „Dom Skwarcowa” był czymś w rodzaju luksusowej czynszówki. Najbardziej pożądane były lokale z widokiem na ogród, bardzo przestronne, niekiedy nawet dziesięciopokojowe.

Pałac Saski w XX wieku

Spadkobiercy Skwarcowa sprzedali pałac władzom – od tamtej chwili aż do 1915 roku budynek pełnił funkcję siedziby dowództwa wojskowego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pałac Saski stał się siedzibą Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W 1923 roku przed pałacem stanął klasycystyczny portret konny Księcia Józefa Poniatowskiego dłuta Bertela Thorvaldsena, w 1925 roku w arkadach kolumnady pałacu utworzono Grób Nieznanego Żołnierza – architektoniczny pomnik, symbol patriotyzmu i walki za ojczyznę. We wrześniu 1939 roku pałac zajął okupant niemiecki, urządzając w nim główną kwaterę Wehrmachtu. Opuszczając Warszawę, w dniach 27 i 29 grudnia 1944 roku, Niemcy wysadzili Pałac Saski, z którego ostał się jedynie fragment kolumnady z Grobem Nieznanego Żołnierza. 

W okresie powojennym zaczęto rekonstruować zniszczone przez wojnę zabytki architektoniczne. Pałac Saski omijano, pomimo wielu konkursów urbanistycznych na zagospodarowanie Placu Zwycięstwa (ówczesna nazwa Placu Piłsudskiego). O ile socrealizm widział jeszcze sens w takiej rekonstrukcji – miałaby ona przywrócić wartości historyczne, o tyle modernizm powojenny wolał bardziej funkcjonalistyczne pomysły na tę przestrzeń. Pojawiła się nawet praca konkursowa, które postulowała unicestwienie ocalałych arkad z kolumnadą (projekt Bohdana Pniewskiego). Ostatecznie żaden z licznych projektów nie został wdrożony i do tematu odbudowy Pałacu Saskiego powrócono – w okrojonej formie – w latach 70. (Bohdan Gniewiewski, Bolesław Kosecki) oraz w latach 90. XX wieku – w formie pełnej, poprzez przywrócenie XVIII-wiecznego kształtu Osi Saskiej, wraz z rewaloryzacją Ogrodu Saskiego i odbudową Pałacu Saskiego w formie klasycystycznej (po przebudowie Idźkowskiego).

Odbudowa Pałacu Saskiego w XXI wieku

W dniu 23 lipca 2021 roku Sejm RP uchwalił ustawę o odbudowie Pałacu Saskiego wraz z Pałacem Brühla oraz trzech kamienic przy ulicy Królewskiej (Dz. U. z 2021 r. poz. 1551). Określa ona odbudowę tej zabudowy w formie, jaką miała dnia 31 sierpnia 1939 roku. W październiku 2023 roku konkurs na odbudowę tych gmachów wygrała warszawska pracownia architektoniczna WXCA Group sp. z o.o.

W okresie poprzedzającym decyzję o odbudowie podjęto działania związane z pozostałymi po Pałacu Saskim fundamentami, ukrytymi pod powierzchnią ziemi. W 2006 roku przeprowadzone zostały wykopaliskowe badania archeologiczno-architektoniczne w środkowej strefie zachodniej pierzei placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Na badanym terenie do czasów II wojny światowej istniała zabudowa Pałacu Saskiego. Badania przyniosły wiele ciekawych informacji o samej budowli i jej otoczeniu, ale również bardzo dużą ilość znalezisk związanych z kulturą materialną tego miejsca. Najstarsze artefakty pochodzą jeszcze z XVII wieku i są związane z pałacem Morsztyna, a najmłodsze z czasami II wojny światowej. Łącznie odnaleziono ponad 40 000 przedmiotów obrazujących życie w tym miejscu na przestrzeni ponad trzech wieków.

Autorki: Blanka Melania Ciężka, Ewelina Więcek-Bonowska

[1] T. Bernatowicz, Nowe spojrzenie na Pałac Saski, „Spotkania z Zabytkami” 2007, z.31, s. 14–16.

Wybrane artefakty odnalezione podczas badań archeologicznych na terenie Pałacu Saskiego w latach 2006 i 2008:

Artykuł opublikowano w ramach współpracy Pałac Saski sp. z o.o. z Muzeum Warszawy przy projekcie „Pałac Saski - okruchy przeszłości w opowieści cyfrowej” będącym częścią programu „Kultura Cyfrowa” dofinansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.