Kontrast
Czcionka
historia

Historia Pałacu Saskiego. Chopin, szyfry i klocki Lego

Choć jego wygląd zmieniał się kilkakrotnie, Pałac Saski w Warszawie przetrwał prawie 300 lat. Zniknął w 1944 roku za sprawą niemieckiego okupanta. Niebawem ruszy jego odbudowa. To kolejny punkt zwrotny w dziejach pałacu, który był świadkiem niejednego doniosłego wydarzenia i niejedną ważną osobistość gościł w swych pokojach.

Widok od strony Ogrodu Saskiego na kolumnadę łączącą dwa skrzydła Pałacu Saskiego. Na pierwszym planie znajduje się okazała fontanna.
Pałac Saski w 1935 roku. Fot. Polona

Wart pałac Sasa

W miejscu, gdzie stoi dziś jedyny ocalały fragment Pałacu Saskiego, czyli Grób Nieznanego Żołnierza, do drugiej połowy XVII wieku znajdował się dwór Andrzeja Firleja, zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego. Działka, na której ów dwór się znajdował została w 1661 roku nadana Janowi Andrzejowi Morsztynowi. Polityk znany dziś przede wszystkim jako poeta, uzyskał od króla pozwolenie na budowę barokowego pałacu. Gmach zaprojektował, według najnowszych źródeł, architekt Wazów Giovanni Battista Gisleni, choć przez lata dzieło przypisywano Tylmanowi z Gameren.

Morsztynowie nie zagrzali miejsca w pałacu. W 1713 roku córka Morsztyna sprzedała posiadłość Augustowi II Mocnemu. Ten natychmiast zabrał się do wielkiej przebudowy, pragnąc stworzyć królewską rezydencję na wzór Wersalu, z reprezentacyjnym placem i wspaniałym ogrodem. Pałac, nazwany wówczas Królewskim, stał się tym samym centrum założenia urbanistycznego zwanego Osią Saską. Augustowi II nie starczyło życia na dokończenie imponującego projektu, ale rozbudowę kompleksu kontynuował jego syn i następca tronu August III Sas.

– To miejsce, zagospodarowane przez Sasów, z wielkim dziedzińcem przed pałacem, dało Warszawie wreszcie reprezentacyjną przestrzeń, której to miasto wcześniej nie miało – mówił w 2007 roku Andrzej Sołtan, wicedyrektor Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy.

Okres panowania Augusta III to lata świetności Pałacu Saskiego - dobudowane zostały boczne skrzydła, a znajdujące się w nim apartamenty zyskały rokokowe wystroje. Złota epoka skończyła się jednak w roku śmierci króla w 1763 roku. Wprawdzie Pałac Saski znajdował się w rękach elektorów Saksonii aż do 1797 roku, jednak już wcześniej przestał być rezydencją królewską i zaczął podupadać. Nie znaczy to wcale, że o nim zapomniano.

Praca, dom, szkoła, wojsko...

Po 1763 roku Sasi wynajmowali pomieszczenia pałacowe na mieszkania i biura. W 1811 roku w prawym skrzydle Pałacu Saskiego zamieszkał Mikołaj Chopin z żoną i trojgiem dzieci: Ludwiką, Fryderykiem i Izabelą. Ojciec przyszłego kompozytora podjął pracę jako nauczyciel francuskiego w Liceum Warszawskim, które do 1817 roku wynajmowało pomieszczenia w tej samej części gmachu. Chopinowie wyprowadzili się z pałacu w tym samym roku, w którym opuściło je liceum.

Budynek został częściowo zniszczony w czasie powstania listopadowego. W 1837 roku Pałac Saski został kupiony przez rosyjskiego kupca Jana Skwarcowa, który zlecił gruntowną przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu Adama Idźkowskiego. To on stworzył Pałac Saski w najbardziej znanym kształcie - w miejscu rozebranej środkowej części kompleksu wstawiono charakterystyczną kolumnadę w stylu korynckim.

Widok od strony Ogrodu Saskiego na kolumnadę łączącą dwa skrzydła Pałacu Saskiego. Zza kolumnady wyłania się monumentalny gmach prawosławnego soboru o trzech kopułach.
Pałac Saski na początku XX wieku. W tle widoczny sobór św. Aleksandra Newskiego. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W 1841 roku na środku placu przed budynkiem postawiono pomnik oficerów-lojalistów: „Polakom poległym w 1830 r. za wierność swemu monarsze”. Nazywany przez Polaków "pomnikiem hańby" monument przeniesiono, gdy pod koniec XIX wieku w jego miejscu zaczął powstawać ogromny sobór św. Aleksandra Newskiego. W 1864 roku spadkobiercy Skwarcowa sprzedali pałac carskiej armii, która do 1915 roku zajmowała budynek jako siedzibę rosyjskiego Dowództwa III Warszawskiego Okręgu Wojskowego.

Pałac Saski od strony placu Piłsudskiego, na pierwszym planie pomnik w formie obelisku, przed nim po prawej stronie dziesięć namiotów wojskowych ustawionych w dwóch rzędach.
Pomnik ku czci poległych w powstaniu listopadowym lojalistów przed Pałacem Saskim. Fot. Polona

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pałac Saski przeszedł w ręce Polaków, ale nie zmienił swojego charakteru – teraz znajdował się w nim Sztab Generalny Wojska Polskiego, a przed budynkiem postawiono pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W 1925 roku pod kolumnadą w centralnym punkcie pałacu umieszczono Grób Nieznanego Żołnierza. W 1928 roku plac Saski przemianowano na plac Marszałka Józefa Piłsudskiego.

W latach 30. XX wieku w Pałacu Saskim miało siedzibę Biuro Szyfrów, które w 1932 roku, dzięki pracy matematyków Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego, złamało kod Enigmy. W okresie międzywojennym na placu przed pałacem odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe i kościelne. Podczas II wojny światowej budynek przejął sztab hitlerowski. Pałac Saski zajmował Wehrmacht, a Pałac Brühla był siedzibą gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwika Fischera. W 1940 r. nazwę placu zmieniono na Adolf Hitler Platz.

Niemieckie uroczystości z okazji pierwszej rocznicy wybuchu II wojny światowej połączone z przemianowaniem placu Piłsudskiego na Adolf Hitler Platz. Na placu liczne wojska niemieckie, flagi ze swastyką oraz transparent z napisem: "Adolf Hitler ist Deutschland", pogoda deszczowa.
Niemieckie uroczystości z okazji pierwszej rocznicy wybuchu II wojny światowej przed Pałacem Saskim połączone z przemianowaniem placu Piłsudskiego w Warszawie na Adolf Hitler Platz. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Po stłumieniu Powstania Warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze Pałac Saski, Pałac Brühla oraz pomnik Józefa Poniatowskiego. Ładunków wybuchowych nie podłożono jedynie pod fragmentem kolumnady, tam, gdzie istniał Pomnik Nieznanego Żołnierza. Dlatego ta część pałacu jako jedyna ocalała.

Życie po życiu

Odbudowę Pałacu Saskiego planowano już w 1946 roku, ale żaden z ówczesnych projektów nie wyszedł poza fazę rozpisania konkursów architektonicznych. Do sprawy powrócono w latach 70., jednak z równie mizernym efektem. Temat poruszano co pewien czas także w latach 90., ale idea odbudowy odżyła dopiero w latach warszawskiej prezydentury Lecha Kaczyńskiego, który uczynił ją jednym z głównych punktów swojego urzędowania. Rozpoczęto prace archeologiczne, które odsłoniły fundamenty zniszczonego Pałacu Saskiego.

- Debata o odbudowie Pałacu Saskiego trwa tak naprawdę ponad 75 lat. W latach 2004-2008 miasto stołeczne realizowało obudowę pałacu. W 2006 roku została nawet zawarta umowa z generalnym wykonawcą. Pałac miał być ukończony na rok 2010. Niestety, z uwagi na światowy kryzys finansowy, miasto wstrzymało inwestycję. Zapowiadano wówczas, że Warszawa wróci do projektu po organizacji mistrzostw Euro 2012 – mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Jerzy Bombczyński, prezes stowarzyszenia Saski 2018.

11 listopada 2018 roku, w czasie obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, prezydent Polski Andrzej Duda podpisał deklarację o restytucji Pałacu Saskiego w Warszawie jako swoistego pomnika obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości. Ustawa z 11 sierpnia 2021 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie to kolejny krok na drodze do faktycznej rekonstrukcji dawnego wyglądu tej części stolicy. Obecnie relikty Pałacu Saskiego są już ponownie odsłonięte, a niebawem rozpoczną się również prace związane z odkryciem pozostałości Pałacu Brühla. 27 marca 2023 r. ogłoszony został konkurs architektoniczny na opracowanie koncepcji architektonicznej wraz z zagospodarowaniem terenu dla inwestycji odbudowy zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego, a jego operatorem jest Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP).

Fragment placu Piłsudskiego w Warszawie. Ogrodzony teren, na którym widoczne są odkryte pozostałości piwnic Pałacu Saskiego. W tle Ogród Saski.
Odsłonięte relikty północnego skrzydła Pałacu Saskiego, 2022. Fot. mat. własne

W pewnym sensie Pałac Saski został odtworzony na placu Piłsudskiego już w 1999 roku, gdy zorganizowano trzydniową akcję odbudowy gmachu z… miliona klocków Lego - oczywiście w pomniejszonej skali. W wydarzeniu wzięli udział mali i duzi Polacy żywo zainteresowani kwestią przywrócenia życia słynnemu budynkowi. Ich marzenie wkrótce stanie się rzeczywistością.

Dowiedz się więcej:

Inwestycja odbudowy zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego

Aktualności

„W Saskim Ogrodzie koło fontanny...”

Jest to Saski Ogród. Nazwany tak dlatego, że kazał go zasiać niejaki król August Sas. Jak wiadomo, był on facetem tronkowem i jak sobie podchromolił, czyli znajdował się «na gazomierzu», siadał sobie w Saskiem Ogrodzie pod fontanną z dubeltówką w ręku. Magistrackie ciecie napędzali od bramy na Królewskiej różną zwierzynę, którą w klatkach z lasu […]

Tajemnice piwnic Pałacu Saskiego

Kiedy w listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, budynek Pałacu Saskiego zajął Sztab Generalny Wojska Polskiego, który pod koniec 1928 roku zmienił swoją nazwę na Sztab Główny Wojska Polskiego. W trakcie przeprowadzonych badań archeologicznych w 2006 roku dokonano wielu ciekawych odkryć, takich jak nieznany wcześniej, tajemniczy tunel. Pałac do remontu Po przejęciu opuszczonego przez Niemców […]
Obraz olejny przedstawiający plac Żelaznej Bramy w Warszawie. Na pierwszym planie konne powozy, spacerujący oraz rozmawiający ludzie oraz rozwieszający pranie. Na drugim planie XVIII-wieczne zabudowania miejskie oraz Żelazna Brama.

Canaletto - nadworny malarz polskich królów

Kto z nas nie zna widoków Warszawy i jej okolic autorstwa Bernardo Belotto? Obrazy znajdujące się w Zamku Królewskim w Warszawie są unikalnym dokumentem wyglądu i atmosfery osiemnastowiecznej Warszawy. Po II wojnie światowej to na ich podstawie odtworzono w stolicy wiele zniszczonych pałaców, kościołów i kamienic. Jak to się stało, że artysta urodzony w Wenecji […]

Bez sapera ani rusz

Na przestrzeni wieków wojny w różny sposób odcisnęły piętno na obszarze dzisiejszego placu Piłsudskiego. Największego spustoszenia dokonali tu Szwedzi na początku drugiej połowy XVII wieku i Niemcy w grudniu 1944 roku. Kule muszkietowe Najstarszymi militariami znalezionymi podczas wykopalisk Pałacu Saskiego w 2006 roku są kule muszkietowe. Odkryto je w fosie stanowiącej część fortyfikacji powstałych w […]
Wieczorne ujęcie ozdobionej światełkami choinki na placu Piłsudskiego w Warszawie. W tle podświetlone: kolumnada Pałacu Saskiego i pomnik księcia Józefa Poniatowskiego.

Choinka i noworoczne salwy armatnie przed Pałacem Saskim

Wraz z początkiem grudnia nadchodzi gorączkowy czas przygotowań do świąt Bożego Narodzenia. Długo wyczekiwany koniec roku to chwila odpoczynku w rodzinnym gronie i tradycje, które pielęgnujemy z pokolenia na pokolenie. Przeczytajcie o tym, co ze świątecznych i noworocznych zwyczajów warszawskich i polskich jest modą stosunkowo nową, a co wielowiekową tradycją. Świąteczne drzewko Zwyczaj dekorowania bożonarodzeniowego […]

Po co komu wykopaliska?

Przeprowadzone w 2006 roku badania archeologiczno-architektoniczne przy placu Piłsudskiego miały poprzedzać planowaną odbudowę Pałacu Saskiego. Zarządził je Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, ponieważ teren ten znajdował się pod ochroną konserwatorską. Dwa lata później, ze względu na poszerzenie zakresu inwestycji, prace kontynuowano. W rezultacie oprócz Pałacu Saskiego przebadano fragment posesji Pałacu Brühlowskiego, a także obszar, który zajmowały […]

Order Orła Białego

Order Orła Białego to najstarsze i najważniejsze odznaczenie państwowe. Nadawany jest za znamienite zasługi cywilne i wojskowe dla Rzeczypospolitej Polskiej. Wręcza go prezydent RP zazwyczaj podczas obchodów narodowych świąt, takich jak Konstytucji 3 Maja czy Niepodległości 11 listopada. Na straży honoru Orderu Orła Białego stoi kapituła. Jej członkowie są powoływani przez prezydenta RP na pięć […]

Sztuka w służbie dyplomacji

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pałac Brühla stał się siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Aby mógł odzyskać swój dawny blask, konieczna była jego rewitalizacja. Projekt przebudowy gmachu, a później kierownictwo robót, powierzono architektowi Bohdanowi Pniewskiemu. Prace ruszyły na dobre dopiero po opuszczeniu głównego budynku przez urząd Telegrafu w 1932 roku. Pniewski wzorował się na rokokowych elewacjach […]

Skarby pod Pałacem Saskim

Któż z nas nie marzył o tym, aby podróżować po egzotycznych krajach, przeżywać niezwykłe przygody i odkrywać ukryte lub zatopione przed wiekami skarby. Nie trzeba jednak szukać zbyt daleko. Co jakiś czas czytamy lub słyszymy o przypadkowym znalezieniu skarbu. Wśród odkryć królują gliniane naczynia wypełnione najczęściej srebrnymi monetami. Rzadziej można trafić na biżuterię wysadzaną drogimi […]