Choć jego wygląd zmieniał się kilkakrotnie, Pałac Saski w Warszawie przetrwał prawie 300 lat. Zniknął w 1944 roku za sprawą niemieckiego okupanta. Niebawem ruszy jego odbudowa. To kolejny punkt zwrotny w dziejach pałacu, który był świadkiem niejednego doniosłego wydarzenia i niejedną ważną osobistość gościł w swych pokojach.

Wart pałac Sasa

W miejscu, gdzie stoi dziś jedyny ocalały fragment Pałacu Saskiego, czyli Grób Nieznanego Żołnierza, do drugiej połowy XVII wieku znajdował się dwór Andrzeja Firleja, zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego. Działka, na której ów dwór się znajdował została w 1661 roku nadana Janowi Andrzejowi Morsztynowi. Polityk znany dziś przede wszystkim jako poeta, uzyskał od króla pozwolenie na budowę barokowego pałacu. Gmach zaprojektował, według najnowszych źródeł, architekt Wazów Giovanni Battista Gisleni, choć przez lata dzieło przypisywano Tylmanowi z Gameren.

Morsztynowie nie zagrzali miejsca w pałacu. W 1713 roku córka Morsztyna sprzedała posiadłość Augustowi II Mocnemu. Ten natychmiast zabrał się do wielkiej przebudowy, pragnąc stworzyć królewską rezydencję na wzór Wersalu, z reprezentacyjnym placem i wspaniałym ogrodem. Pałac, nazwany wówczas Królewskim, stał się tym samym centrum założenia urbanistycznego zwanego Osią Saską. Augustowi II nie starczyło życia na dokończenie imponującego projektu, ale rozbudowę kompleksu kontynuował jego syn i następca tronu August III Sas.

– To miejsce, zagospodarowane przez Sasów, z wielkim dziedzińcem przed pałacem, dało Warszawie wreszcie reprezentacyjną przestrzeń, której to miasto wcześniej nie miało – mówił w 2007 roku Andrzej Sołtan, wicedyrektor Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy.

Okres panowania Augusta III to lata świetności Pałacu Saskiego - dobudowane zostały boczne skrzydła, a znajdujące się w nim apartamenty zyskały rokokowe wystroje. Złota epoka skończyła się jednak w roku śmierci króla w 1763 roku. Wprawdzie Pałac Saski znajdował się w rękach elektorów Saksonii aż do 1797 roku, jednak już wcześniej przestał być rezydencją królewską i zaczął podupadać. Nie znaczy to wcale, że o nim zapomniano.

Praca, dom, szkoła, wojsko...

Po 1763 roku Sasi wynajmowali pomieszczenia pałacowe na mieszkania i biura. W 1811 roku w prawym skrzydle Pałacu Saskiego zamieszkał Mikołaj Chopin z żoną i trojgiem dzieci: Ludwiką, Fryderykiem i Izabelą. Ojciec przyszłego kompozytora podjął pracę jako nauczyciel francuskiego w Liceum Warszawskim, które do 1817 roku wynajmowało pomieszczenia w tej samej części gmachu. Chopinowie wyprowadzili się z pałacu w tym samym roku, w którym opuściło je liceum.

Budynek został częściowo zniszczony w czasie powstania listopadowego. W 1837 roku Pałac Saski został kupiony przez rosyjskiego kupca Jana Skwarcowa, który zlecił gruntowną przebudowę gmachu w stylu klasycystycznym według projektu Adama Idźkowskiego. To on stworzył Pałac Saski w najbardziej znanym kształcie - w miejscu rozebranej środkowej części kompleksu wstawiono charakterystyczną kolumnadę w stylu korynckim.

W 1841 roku na środku placu przed budynkiem postawiono pomnik oficerów-lojalistów: „Polakom poległym w 1830 r. za wierność swemu monarsze”. Nazywany przez Polaków "pomnikiem hańby" monument przeniesiono, gdy pod koniec XIX wieku w jego miejscu zaczął powstawać ogromny sobór św. Aleksandra Newskiego. W 1864 roku spadkobiercy Skwarcowa sprzedali pałac carskiej armii, która do 1915 roku zajmowała budynek jako siedzibę rosyjskiego Dowództwa III Warszawskiego Okręgu Wojskowego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Pałac Saski przeszedł w ręce Polaków, ale nie zmienił swojego charakteru – teraz znajdował się w nim Sztab Generalny Wojska Polskiego, a przed budynkiem postawiono pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. W 1925 roku pod kolumnadą w centralnym punkcie pałacu umieszczono Grób Nieznanego Żołnierza. W 1928 roku plac Saski przemianowano na plac Marszałka Józefa Piłsudskiego.

W latach 30. XX wieku w Pałacu Saskim miało siedzibę Biuro Szyfrów, które w 1932 roku, dzięki pracy matematyków Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego, złamało kod Enigmy. W okresie międzywojennym na placu przed pałacem odbywały się najważniejsze uroczystości państwowe i kościelne. Podczas II wojny światowej budynek przejął sztab hitlerowski. Pałac Saski zajmował Wehrmacht, a Pałac Brühla był siedzibą gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwika Fischera. W 1940 r. nazwę placu zmieniono na Adolf Hitler Platz.

Po stłumieniu Powstania Warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze Pałac Saski, Pałac Brühla oraz pomnik Józefa Poniatowskiego. Ładunków wybuchowych nie podłożono jedynie pod fragmentem kolumnady, tam, gdzie istniał Pomnik Nieznanego Żołnierza. Dlatego ta część pałacu jako jedyna ocalała.

Życie po życiu

Odbudowę Pałacu Saskiego planowano już w 1946 roku, ale żaden z ówczesnych projektów nie wyszedł poza fazę rozpisania konkursów architektonicznych. Do sprawy powrócono w latach 70., jednak z równie mizernym efektem. Temat poruszano co pewien czas także w latach 90., ale idea odbudowy odżyła dopiero w latach warszawskiej prezydentury Lecha Kaczyńskiego, który uczynił ją jednym z głównych punktów swojego urzędowania. Rozpoczęto prace archeologiczne, które odsłoniły fundamenty zniszczonego Pałacu Saskiego.

- Debata o odbudowie Pałacu Saskiego trwa tak naprawdę ponad 75 lat. W latach 2004-2008 miasto stołeczne realizowało obudowę pałacu. W 2006 roku została nawet zawarta umowa z generalnym wykonawcą. Pałac miał być ukończony na rok 2010. Niestety, z uwagi na światowy kryzys finansowy, miasto wstrzymało inwestycję. Zapowiadano wówczas, że Warszawa wróci do projektu po organizacji mistrzostw Euro 2012 – mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Jerzy Bombczyński, prezes stowarzyszenia Saski 2018.

11 listopada 2018 roku, w czasie obchodów 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, prezydent Polski Andrzej Duda podpisał deklarację o restytucji Pałacu Saskiego w Warszawie jako swoistego pomnika obchodów 100. rocznicy odzyskania niepodległości. Ustawa z 11 sierpnia 2021 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie to kolejny krok na drodze do faktycznej rekonstrukcji dawnego wyglądu tej części stolicy. Obecnie relikty Pałacu Saskiego są już ponownie odsłonięte, a niebawem rozpoczną się również prace związane z odkryciem pozostałości Pałacu Brühla. 27 marca 2023 r. ogłoszony został konkurs architektoniczny na opracowanie koncepcji architektonicznej wraz z zagospodarowaniem terenu dla inwestycji odbudowy zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego, a jego operatorem jest Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP).

W pewnym sensie Pałac Saski został odtworzony na placu Piłsudskiego już w 1999 roku, gdy zorganizowano trzydniową akcję odbudowy gmachu z… miliona klocków Lego - oczywiście w pomniejszonej skali. W wydarzeniu wzięli udział mali i duzi Polacy żywo zainteresowani kwestią przywrócenia życia słynnemu budynkowi. Ich marzenie wkrótce stanie się rzeczywistością.

Dowiedz się więcej:

Inwestycja odbudowy zachodniej pierzei pl. Piłsudskiego