Nowe życie zniszczonych zabytków: konferencja na Zamku Królewskim

Podczas trzydniowej konferencji na Zamku Królewskim w Warszawie, która zakończyła się 29 października 2022 roku, eksperci w dziedzinach związanych z konserwacją i ochroną dziedzictwa materialnego dyskutowali o różnych koncepcjach rewitalizacji zabytkowych budowli. „Odbudowa, restytucja czy trwała ruina? Nowe życie obiektów rezydencjonalnych” to jeden z tematów czteroletniego cyklu konferencji poświęconych podniesieniu z ruin warszawskiej rezydencji królewskiej, który zaplanowano w ramach upamiętnienia 50. rocznicy powołania Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego. Jeden z paneli tematycznych dotyczył restytucji Pałaców Saskiego i Brühla – rozpoczętego w ubiegłym roku ostatniego etapu dzieła odbudowy stolicy.

Jubileusz Zamku Królewskiego

Dawna rezydencja polskich królów, w okresie dwudziestolecia międzywojennego siedziba Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, to miejsce szczególne z perspektywy ochrony materialnego dziedzictwa narodowego. Już na samym początku II wojny światowej naziści ograbili i w większości spalili Zamek, zaś w roku 1944 ostatecznie wysadzili jego ruiny. Mimo powołania jeszcze w 1945 roku Pracowni Odbudowy Zamku w Biurze Odbudowy Stolicy, kolejne ćwierć wieku upłynęło pod znakiem ścierania się różnych koncepcji dotyczących przeznaczenia oraz formy Zamku, ale też opieszałości ówczesnych władz państwowych. Dopiero zainaugurowane 26 stycznia 1971 roku posiedzenie Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie zaowocowało pracami budowlanymi, które ruszyły w ciągu następnych kilku miesięcy. 50 lat później Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum zainicjował obchody Jubileuszu Zamku Królewskiego, które rozpisano na 4 lata. Każdy rok poświęcono innemu z aspektów dzieła odbudowy: Komitetowi Obywatelskiemu (2021), procesowi restytucji bryły (2022), zamkowym kolekcjom (2023) oraz ludziom i misji (2024).

Odbudowa, restytucja czy trwała ruina?

Podczas tegorocznej konferencji prelegenci skupili się na przybliżeniu różnych koncepcji rewitalizacji zabytkowych budowli rezydencjonalnych. Każda z nich miała za zadanie przedstawić między innymi, jak bardzo złożony jest proces odbudowy zabytkowego obiektu, który oprócz podjęcia samej decyzji, realizacji i oddania do użytku, składa się też z innych elementów, takich jak oczekiwania społeczne czy odmienne teorie konserwatorskie. Punktem wyjścia do rozważania nad tymi ostatnimi była Rekomendacja Warszawska – kompleksowy zbiór zasad dotyczących procesu odbudowy miast i zabytkowych obiektów zniszczonych wskutek konfliktów zbrojnych lub katastrof naturalnych. Dokument jest efektem międzynarodowej konferencji poświęconej wyzwaniom ochrony światowego dziedzictwa, która odbyła się 8 maja 2018 roku również na Zamku Królewskim w Warszawie i choć nie posiada formy wiążącego aktu prawnego, został w całości zaakceptowany przez Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, prof. Jakub Lewicki, poruszył temat oczekiwań społecznych oraz koncepcji przedstawianych przez władze w kontekście rekonstrukcji zabytków w Warszawie i na Mazowszu. W wystąpieniach kolejnych prelegentów nie zabrakło także przykładów z innych regionów kraju: współczesnej adaptacji zamku w Tykocinie, kontrowersyjnej odbudowy nowego zamku królewskiego w Poznaniu czy rewitalizacji pałacu podróżnego Augusta III Wettyna w Kutnie, która właśnie dobiega końca.

Transmisja z pierwszego dnia konferencji:

Pałac Saski i Pałac Brühla w Warszawie

Ostatni panel pierwszego dnia konferencji organizatorzy poświęcili odbudowie zachodniej pierzei placu Piłsudskiego, która w opinii wielu osób jest symbolicznym zwieńczeniem dzieła powojennej odbudowy stolicy. Jako pierwszy głos zabrał Jerzy Bombczyński, prezes rozwiązanego niedawno stowarzyszenia Saski 2018, który podjął się uzasadnienia realizowanego obecnie projektu na gruncie prawnym. Prelegent przybliżył uczestnikom konferencji zapisy ustawy z dn. 11 sierpnia 2021 r. O przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ul. Królewskiej w Warszawie w nawiązaniu do uchwały w sprawie odbudowy Zamku Królewskiego z 1949 roku.

Szczególny nacisk na wartości społeczne, historyczne i militarne samego Pałacu Saskiego oraz dawnego placu Saskiego położył kolejny z prelegentów, dr hab. Tadeusz Bernatowicz, profesor Uniwersytetu Łódzkiego i historyk sztuki. W swojej wypowiedzi plac Saski nazwał „forum niepodległej ojczyzny” oraz przypomniał, że stoimy obecnie przed szansą odbudowy, której ostatnia próba zakończyła się odkryciem reliktów Pałacu Saskiego i przeprowadzeniem badań archeologicznych w latach 2006 – 2008.

Owe badania szczegółowo omówili ich uczestnicy: dr. hab. Marek Barański, profesor Politechniki Świętokrzyskiej, oraz Ryszard Cędrowski. Imiennie podziękowali wszystkim pozostałym biorącym udział w eksploracjach, a także przedstawili szereg ciekawostek i zdjęć, w tym ukazujących fragmenty XVII-wiecznych wałów wazowskich. Jak wspomnieli prelegenci, na obszarze przeszło 11 tysięcy metrów kwadratowych zabezpieczono ponad 40 tysięcy artefaktów.

O Pałacu Brühla opowiedziała z kolei dr Alina Barczyk z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego, która podkreśliła szczególną wartość polityczną i architektoniczną gmachu. W międzywojniu początkowo główny korpus budynku należał do urzędu Centrali Telegrafu, a przez Pałac przebiegała linia telefoniczna łącząca Londyn z Indiami. W 1934 roku urząd przeniesiono na ulicę Poznańską, a Pałac Brühla na wyłączność otrzymało Ministerstwo Spraw Zagranicznych, które już wcześniej posiadało swoje biura w bocznych skrzydłach budynku. W tym samym czasie podjęto się przebudowy Pałacu wg projektu Bohdana Pniewskiego, dzięki czemu tuż przed wybuchem II wojny światowej gmach uważany był za najwspanialszą rokokową rezydencję Warszawy.

Pierwszy dzień konferencji zakończyło wystąpienie Roberta Bernisza, członka zarządu Pałac Saski sp. z o.o., który przedstawił stopień zaawansowania realizacji inwestycji. W wystąpieniu podsumowane zostały prace przygotowawcze oraz pojawiły się zdjęcia dokumentujące bieżące działania, w tym prowadzone prace ziemne związane z odkryciem reliktów Pałacu Saskiego pod nadzorem Stowarzyszenia Starożytników. Wspomniano również, co będzie się działo w okolicy Placu Piłsudskiego w najbliższym czasie, w tym o zadaszeniu terenu prac, które ma uchronić zabytkowe mury przed wpływem warunków atmosferycznych oraz planowanym na przyszły rok konkursie architektonicznym.

Transmisja: dzień 2

Transmisja: dzień 3