„Za Sasa jeść, pić i popuszczać pasa”, czyli słów kilka o kulturze stołu w czasach saskich

„[P]ozostało mi wspomnienie dotyku archeologicznej rzeczy, przedmiotu stworzonego przez człowieka i przez niego skazanego na zagładę, wrzuconego do miejskiej latryny z pełną świadomością, że nigdy już światła dziennego nie ujrzy, najpierw sprowadzonego do roli śmiecia, a później mającego obrócić się w minerał”[1]. Praca archeologa, przynajmniej w pewnym aspekcie, polega właśnie na wydobywaniu na światło dzienne tych dawnych „śmieci”, ale – co najważniejsze – na próbie odtworzenia relacji między rzeczami a ludźmi. Skoro życie człowieka składa się z nieprzerwanej i zróżnicowanej interakcji między ludźmi a niezliczoną ilością rzeczy, to my, archeolodzy, możemy – a nawet powinniśmy – relacje odtwarzać też w oparciu o odnajdywane artefakty.

Zmiany, zmiany, zmiany…

Wiek XVIII był w Europie czasem głębokich przemian społecznych. Życie dworskie skupione wokół władców i magnaterii opierało się na formalizacji niemal wszystkich aspektów życia codziennego, w tym kultury stołu. Nowe zasady odrzucały dawne, niechlujne zachowanie na rzecz samodyscypliny i doskonałej znajomości wyszukanych sposobów podawania oraz spożywania posiłków i napojów[2]. Objęcie tronu polskiego przez saskiego elektora Fryderyka Augusta I, czyli przyszłego króla Augusta II, w 1697 roku zapoczątkowało transmisję nowych wzorców kulturowych na ziemie polskie. W tych czasach w domach warszawskich zaczyna upowszechniać się zastawa stołowa porcelanowa i fajansowa, wypierając popularne naczynia cynowe, które w 2. połowie XVIII wieku zaczynają zanikać w spisach ruchomości[3]. Najpierw, jeszcze w XVII wieku pojawiają się naczynia fajansowe oraz rzadziej porcelana dalekowschodnia. Wraz z powstaniem pierwszej europejskiej manufaktury porcelany w Miśni w 1710 roku coraz większą popularność zyskuje zastawa porcelanowa. Na terenie Pałacu Saskiego odnaleziono wiele osiemnastowiecznych naczyń, w tym talerze porcelanowe zdobione tzw. wzorem cebulowym – bardzo popularnym, stosowanym od 1739 roku – najpierw w Miśni, a później w innych wytwórniach na terenie Niemiec i Czech. Do dziś produkuje się talerze porcelanowe dekorowane w ten sposób. Inspiracji do wykonywania tego wzoru w manufakturze miśnieńskiej dostarczyły osiemnastowieczne naczynia porcelanowe z Chin[4].

Upowszechnienie się serwisów porcelanowych czy fajansowych nie spowodowało całkowitej rezygnacji z naczyń wykonywanych z mniej szlachetnych odmian ceramiki. Nadal na stołach pojawiały się różnego rodzaju naczynia „proste”, jak znaleziony na terenie Pałacu kubek wykonany z tzw. ceramiki siwej. Odnaleziono również naczynia, które miały imitować ceramikę szlachetną. Przykładami są dzban oraz misa, które zostały wykonane z ceramiki wypalanej na kolor ceglasty, którą to niepożądaną barwę kamuflowano angobą, czyli rodzajem białej polewy. Naczynia takie często wytwarzane były lokalnie z glin żelazistych, których pokłady są dość powszechne w przeciwieństwie do glin kaolinowych, z których wykonywano ceramikę szlachetną.

Nowości na stole i w przełyku

Specyficzny klimat przemian społecznych ma swoje odbicie w pojawieniu się nieznanych wcześniej używek – kawy, czekolady i herbaty. Nowe, egzotyczne, ale stosunkowo dostępne produkty wymagały równie egzotycznych dla ówczesnych ludzi naczyń[5]. W ten sposób na stołach zagościły serwisy do kawy czy herbaty. Kawę zaczęto podawać w dzbankach, aby następnie rozlać ją do filiżanek. Na początku używano dwóch nazw dla określenia naczynia na kawę (dzbanka). Z francuskiego kaftyrek – spolszczona wersja słowa caffetière i z tureckiego – imbryk[6]. Pierwsza nazwa dość szybko wyszła z użycia wyparta przez jej turecki odpowiednik. Słowo imbryk przyjęło się do języka polskiego w 2. połowie XVIII wieku, wtedy to występuje coraz częściej w spisach inwentarzowych ruchomości i jest używane do dziś. Nowością XVIII-wieczną są łyżeczki do kawy i herbaty oraz drobne narzędzia używane na stole, jak szczypce, obcęgi, siekierki i młoteczki do cukru oraz widelce do konfitur.

W obrębie Pałacu Saskiego znaleziono wiele pozostałości serwisów kawowych czy herbacianych. Wśród nich filiżanki i spodki porcelanowe wykonane w Miśni, jak również w Berlinie, zdobione malowanymi podszkliwnie kwiatami nieśmiertelników. Wzór ten był równie popularny na serwisach kawowych i herbacianych, jak wzór cebulowy na serwisach obiadowych i również nawiązywał do symboliki dalekowschodniej[7]. Innym przykładem zdobień filiżanek, o zdecydowanie bardziej europejskim charakterze, jest odnaleziona w jednej z jam śmietniskowych, czyli dawnych śmietników, zlokalizowanych na południowym dziedzińcu Pałacu Saskiego, filiżanka z przedstawieniami wielobarwnych kwiatów: fioletowa chryzantema, żółta róża i czerwony mak. Obok porcelanowych występuję również fajansowe naczynia przeznaczone do spożywania nowych trunków, np. fajansowa czarka do picia herbaty. Została ona wyprodukowana w jednym z ośrodków w Delfcie. Dekoracja jej nawiązuje do zdobień porcelany chińskiej z okresu Kangxi.

Podsumowanie

Podstawą zmian dotyczących kultury stołu jest fakt, iż właśnie w XVIII wieku upowszechnia się pomieszczenie zwane „izbą jadalną”, które coraz częściej urządzane jest w dworkach i pałacach szlacheckich, jak również w kamienicach bogatego mieszczaństwa[8]. Kolejną zasadniczą sprawą są naczynia, na których spożywano posiłki. Jeszcze w XVII wieku jedzono na talerzach glinianych i drewnianych, zaś bardzo często w ogóle nie korzystano z talerzy, a posiłek spożywano ze wspólnych mis. W XVIII wieku, wraz z pojawieniem się mody na francuszczyznę, na ziemiach polskich (zwłaszcza w Warszawie) przyjmuje się nowy sposób nakrycia i dekorowania stołu. Pojawiają się również nowe naczynia wykonywane z porcelany i fajansu. Najszybciej nowa moda upowszechnia się w stolicy, gdzie od połowy XVIII wieku znajduje się dwór króla Augusta III, spadkobiercy manufaktury miśnieńskiej. Wyroby z Miśni, innych manufaktur europejskich i polskich farfurni nabywano w składach porcelany i fajansu w Warszawie, m.in. na Senatorskiej lub też zaopatrując się bezpośrednio u producenta. Te przemiany są związane ściśle z przejęciem władzy w Polsce przez dynastię Sasów, którzy dali bodziec do zmian w sposobie życia sfer wyższych, a następnie i klas niższych.

Autor: Ewelina Więcek-Bonowska

[1] Z. Skrok, Rzecz – napomnienie losu, w: Archaeologia et Historia Urbana, red. Roman Czaja i in., Elbląg 2004, s. 363.
[2] N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji zachodu, Warszawa 1980, s. 111–175.
[3] M. Gajewska, Wyposażenie pomieszczeń kuchennych (kuchnie, spiżarnie, piwnice, komórki), w: Historia Kultury Materialnej Polski w zarysie, red. Z. Kamieńska, B. Baranowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 275.
[4] M. Klarecki, Porcelanowe i fajansowe zabytki z XVIII wieku odnalezione podczas wykopalisk archeologicznych w ruinach dawnego Banku Polskiego, w: Warszawskie Materiały Archeologiczne, t. X, red. W. Borkowski, Warszawa 2012, s. 113.
[5] R. Finlay, The Pilgrim Art: The Culture of Porcelain in World History, “Journal of World History” 1998, nr 9(2), s. 165–176.
[6] Z. Gloger, Encyklopedia Staropolska, t. II, Warszawa 1972, s. 305.
[7] M. Klarecki, dz. cyt., s. 110.
[8] E. Kowecka, W salonie i w kuchni, Warszawa 1984, s. 98.

Wybrane artefakty odnalezione podczas badań archeologicznych na terenie Pałacu Saskiego w latach 2006 i 2008:

Artykuł opublikowano w ramach współpracy Pałac Saski sp. z o.o. z Muzeum Warszawy przy projekcie „Pałac Saski - okruchy przeszłości w opowieści cyfrowej” będącym częścią programu „Kultura Cyfrowa” dofinansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.