Contrast
Size
history

„Za Sasa jeść, pić i popuszczać pasa”, czyli słów kilka o kulturze stołu w czasach saskich

„[P]ozostało mi wspomnienie dotyku archeologicznej rzeczy, przedmiotu stworzonego przez człowieka i przez niego skazanego na zagładę, wrzuconego do miejskiej latryny z pełną świadomością, że nigdy już światła dziennego nie ujrzy, najpierw sprowadzonego do roli śmiecia, a później mającego obrócić się w minerał”[1]. Praca archeologa, przynajmniej w pewnym aspekcie, polega właśnie na wydobywaniu na światło dzienne tych dawnych „śmieci”, ale – co najważniejsze – na próbie odtworzenia relacji między rzeczami a ludźmi. Skoro życie człowieka składa się z nieprzerwanej i zróżnicowanej interakcji między ludźmi a niezliczoną ilością rzeczy, to my, archeolodzy, możemy – a nawet powinniśmy – relacje odtwarzać też w oparciu o odnajdywane artefakty.

Zdjęcie niekompletnego spodka porcelanowego, który mogła mieć kuchnia w czasach saskich. Spodek jest pomalowany w drobny wzorek roślinny.
Spodek porcelanowy z kwiatami nieśmiertelników, 1730-1750 r.

Zmiany, zmiany, zmiany…

Wiek XVIII był w Europie czasem głębokich przemian społecznych. Życie dworskie skupione wokół władców i magnaterii opierało się na formalizacji niemal wszystkich aspektów życia codziennego, w tym kultury stołu. Nowe zasady odrzucały dawne, niechlujne zachowanie na rzecz samodyscypliny i doskonałej znajomości wyszukanych sposobów podawania oraz spożywania posiłków i napojów[2]. Objęcie tronu polskiego przez saskiego elektora Fryderyka Augusta I, czyli przyszłego króla Augusta II, w 1697 roku zapoczątkowało transmisję nowych wzorców kulturowych na ziemie polskie. W tych czasach w domach warszawskich zaczyna upowszechniać się zastawa stołowa porcelanowa i fajansowa, wypierając popularne naczynia cynowe, które w 2. połowie XVIII wieku zaczynają zanikać w spisach ruchomości[3]. Najpierw, jeszcze w XVII wieku pojawiają się naczynia fajansowe oraz rzadziej porcelana dalekowschodnia. Wraz z powstaniem pierwszej europejskiej manufaktury porcelany w Miśni w 1710 roku coraz większą popularność zyskuje zastawa porcelanowa. Na terenie Pałacu Saskiego odnaleziono wiele osiemnastowiecznych naczyń, w tym talerze porcelanowe zdobione tzw. wzorem cebulowym – bardzo popularnym, stosowanym od 1739 roku – najpierw w Miśni, a później w innych wytwórniach na terenie Niemiec i Czech. Do dziś produkuje się talerze porcelanowe dekorowane w ten sposób. Inspiracji do wykonywania tego wzoru w manufakturze miśnieńskiej dostarczyły osiemnastowieczne naczynia porcelanowe z Chin[4].

Zdjęcie misy, w którą mogła być zaopatrzona kuchnia w czasach saskich. Misa jest pomalowana w prosty wzór roślinny otoczony okręgami.
Misa angobowana, 1. połowa XVIII w.

Upowszechnienie się serwisów porcelanowych czy fajansowych nie spowodowało całkowitej rezygnacji z naczyń wykonywanych z mniej szlachetnych odmian ceramiki. Nadal na stołach pojawiały się różnego rodzaju naczynia „proste”, jak znaleziony na terenie Pałacu kubek wykonany z tzw. ceramiki siwej. Odnaleziono również naczynia, które miały imitować ceramikę szlachetną. Przykładami są dzban oraz misa, które zostały wykonane z ceramiki wypalanej na kolor ceglasty, którą to niepożądaną barwę kamuflowano angobą, czyli rodzajem białej polewy. Naczynia takie często wytwarzane były lokalnie z glin żelazistych, których pokłady są dość powszechne w przeciwieństwie do glin kaolinowych, z których wykonywano ceramikę szlachetną.

Zdjęcie uszkodzonego dzbana, w który mogła być zaopatrzona kuchnia w czasach saskich. Gliniany dzban jest zlepiony kilku większych odłamków. Ma odłamane ucho, które leży obok.
Dzban angobowany, 1. poł. XVIII w.

Nowości na stole i w przełyku

Specyficzny klimat przemian społecznych ma swoje odbicie w pojawieniu się nieznanych wcześniej używek – kawy, czekolady i herbaty. Nowe, egzotyczne, ale stosunkowo dostępne produkty wymagały równie egzotycznych dla ówczesnych ludzi naczyń[5]. W ten sposób na stołach zagościły serwisy do kawy czy herbaty. Kawę zaczęto podawać w dzbankach, aby następnie rozlać ją do filiżanek. Na początku używano dwóch nazw dla określenia naczynia na kawę (dzbanka). Z francuskiego kaftyrek – spolszczona wersja słowa caffetière i z tureckiego – imbryk[6]. Pierwsza nazwa dość szybko wyszła z użycia wyparta przez jej turecki odpowiednik. Słowo imbryk przyjęło się do języka polskiego w 2. połowie XVIII wieku, wtedy to występuje coraz częściej w spisach inwentarzowych ruchomości i jest używane do dziś. Nowością XVIII-wieczną są łyżeczki do kawy i herbaty oraz drobne narzędzia używane na stole, jak szczypce, obcęgi, siekierki i młoteczki do cukru oraz widelce do konfitur.

Pękaty imbryk porcelanowy bez pokrywki. Ma odłamaną końcówkę dzióbka.
Imbryk porcelanowy, XX w.

W obrębie Pałacu Saskiego znaleziono wiele pozostałości serwisów kawowych czy herbacianych. Wśród nich filiżanki i spodki porcelanowe wykonane w Miśni, jak również w Berlinie, zdobione malowanymi podszkliwnie kwiatami nieśmiertelników. Wzór ten był równie popularny na serwisach kawowych i herbacianych, jak wzór cebulowy na serwisach obiadowych i również nawiązywał do symboliki dalekowschodniej[7]. Innym przykładem zdobień filiżanek, o zdecydowanie bardziej europejskim charakterze, jest odnaleziona w jednej z jam śmietniskowych, czyli dawnych śmietników, zlokalizowanych na południowym dziedzińcu Pałacu Saskiego, filiżanka z przedstawieniami wielobarwnych kwiatów: fioletowa chryzantema, żółta róża i czerwony mak. Obok porcelanowych występuję również fajansowe naczynia przeznaczone do spożywania nowych trunków, np. fajansowa czarka do picia herbaty. Została ona wyprodukowana w jednym z ośrodków w Delfcie. Dekoracja jej nawiązuje do zdobień porcelany chińskiej z okresu Kangxi.

Pęknięta filiżanka z cienkiej porcelany. Z boku ma namalowany kwiat z liśćmi. Na uchwycie ma namalowany drobny wzór roślinny.
Filiżanka porcelanowa, 1750-1800 r.

Podsumowanie

Podstawą zmian dotyczących kultury stołu jest fakt, iż właśnie w XVIII wieku upowszechnia się pomieszczenie zwane „izbą jadalną”, które coraz częściej urządzane jest w dworkach i pałacach szlacheckich, jak również w kamienicach bogatego mieszczaństwa[8]. Kolejną zasadniczą sprawą są naczynia, na których spożywano posiłki. Jeszcze w XVII wieku jedzono na talerzach glinianych i drewnianych, zaś bardzo często w ogóle nie korzystano z talerzy, a posiłek spożywano ze wspólnych mis. W XVIII wieku, wraz z pojawieniem się mody na francuszczyznę, na ziemiach polskich (zwłaszcza w Warszawie) przyjmuje się nowy sposób nakrycia i dekorowania stołu. Pojawiają się również nowe naczynia wykonywane z porcelany i fajansu. Najszybciej nowa moda upowszechnia się w stolicy, gdzie od połowy XVIII wieku znajduje się dwór króla Augusta III, spadkobiercy manufaktury miśnieńskiej. Wyroby z Miśni, innych manufaktur europejskich i polskich farfurni nabywano w składach porcelany i fajansu w Warszawie, m.in. na Senatorskiej lub też zaopatrując się bezpośrednio u producenta. Te przemiany są związane ściśle z przejęciem władzy w Polsce przez dynastię Sasów, którzy dali bodziec do zmian w sposobie życia sfer wyższych, a następnie i klas niższych.

Autor: Ewelina Więcek-Bonowska

[1] Z. Skrok, Rzecz – napomnienie losu, w: Archaeologia et Historia Urbana, red. Roman Czaja i in., Elbląg 2004, s. 363.
[2] N. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji zachodu, Warszawa 1980, s. 111–175.
[3] M. Gajewska, Wyposażenie pomieszczeń kuchennych (kuchnie, spiżarnie, piwnice, komórki), w: Historia Kultury Materialnej Polski w zarysie, red. Z. Kamieńska, B. Baranowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 275.
[4] M. Klarecki, Porcelanowe i fajansowe zabytki z XVIII wieku odnalezione podczas wykopalisk archeologicznych w ruinach dawnego Banku Polskiego, w: Warszawskie Materiały Archeologiczne, t. X, red. W. Borkowski, Warszawa 2012, s. 113.
[5] R. Finlay, The Pilgrim Art: The Culture of Porcelain in World History, “Journal of World History” 1998, nr 9(2), s. 165–176.
[6] Z. Gloger, Encyklopedia Staropolska, t. II, Warszawa 1972, s. 305.
[7] M. Klarecki, dz. cyt., s. 110.
[8] E. Kowecka, W salonie i w kuchni, Warszawa 1984, s. 98.

Wybrane artefakty odnalezione podczas badań archeologicznych na terenie Pałacu Saskiego w latach 2006 i 2008:

Kwadratowa, ceramiczna płytka rozłamana pośrodku na dwie nierówne części. Na płytce namalowano pejzażyk z trzema niskimi budynkami, drzewem po środku i łódką z boku.
Fliza, XVIII w.
Zbliżenie na metalowy naparstek.
Naparstek, XIX w.
Zdjęcie uszkodzonej filiżanki, w którą mogła być zaopatrzona kuchnia w czasach saskich. filiżanka jest pomalowana we wzór roślinny. Ma odłamany uchwyt, który leży obok filiżanki.
Filiżanka porcelanowa, XVIII w.
Zbliżenie na kostkę do gry w domino zrobioną z kości. Z jednej strony ma sześć oczek, czyli małych wgłębień, z drugiej dwa.
Kostka domina, XIX w.
Uszkodzona misa ceramiczna sklejona ze znalezionych przez archeologów ułamków. namalowany prosty motyw roślinny otacza ptaka na środku misy.
Misa angobowana, XVII w.

Artykuł opublikowano w ramach współpracy Pałac Saski sp. z o.o. z Muzeum Warszawy przy projekcie „Pałac Saski - okruchy przeszłości w opowieści cyfrowej” będącym częścią programu „Kultura Cyfrowa” dofinansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Logo Muzeum Warszawy.

news

Eight decades of rebuilding the Saski Palace

In December 1944, two landmarks disappeared from the panorama of Warsaw: the Saski Palace and the Brühl Palace. Practically from the same moment we can track the story of their reconstruction, as the Capital Reconstruction Office (BOS) was established in February 1945, while in November it was decided that the Tomb of the Unknown Soldier […]