OKRUCHY PRZESZŁOŚCI

Dlaczego to właśnie Warszawa została stolicą Rzeczypospolitej Obojga Narodów?

Zawarcie w 1569 roku Unii Lubelskiej pomiędzy Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim było doniosłym wydarzeniem dla obu państw, ale także historycznym momentem dla samej Warszawy. To właśnie ją wybrano wówczas na stałe miejsce walnych obrad sejmu, z uwagi na dogodne położenie na trasie między Krakowem i Wilnem.

Warszawa, będąca przedtem miasteczkiem służącym jako lokalne centrum dla rolniczej okolicy, powoli zaczęła zyskiwać funkcje stołeczne. To tutaj wybierano polskich królów, tu obradował sejm, tu koncentrował się przepływ towarów i kwitło życie gospodarcze. 

Panowanie Sasów wzmocniło pozycję miasta i przyczyniło się do jego dalszego rozwoju. Do dziś najszybsza droga lądowa z Drezna do Wilna przebiega właśnie przez Warszawę.

Jakim miastem była XVII-wieczna Warszawa?

Przeniesienie rezydencji królewskiej Zygmunta III Wazy do Warszawy pociągnęło za sobą gwałtowny rozwój miasta – zaczęli tu przybywać przedstawiciele szlachty, magnaci ze swoimi dworami, a także liczni kupcy i rzemieślnicy. Miasto rozrastało się w błyskawicznym tempie, m.in. za sprawą zagospodarowywania kolejnych terenów pod budowę okazałych rezydencji magnackich.

W drugiej połowie XVII wieku rozwój Warszawy spowolnił z powodu zniszczeń powstałych podczas wojny polsko-szwedzkiej, zwanej potopem szwedzkim. 

Po potopie, w ramach akcji zasiedlania zniszczonych w czasie wojny terenów, rozparcelowano grunty należące do folwarku starościńskiego. W 1661 roku, z nadania króla Jana Kazimierza, jedną z parceli otrzymał poeta Jan Andrzej Morsztyn. Wzniósł na niej barokowy pałac, który dał początek późniejszemu
Pałacowi Saskiemu.

Jakim miejscem był Pałac Saski za czasów Wettinów?

Pałac Saski był wyjątkowym punktem na mapie dawnej Warszawy – rezydencją królewską, przestrzenią reprezentacyjną. 

Rodzina królewska wraz z otaczającym ją dworem przebywała w Pałacu jedynie okresowo – wówczas miejsce tętniło życiem, odbywały się audiencje dla interesantów, oficjalnych gości i dyplomatów, organizowano królewskie zabawy.

Sercem Pałacu Saskiego była znajdująca się na pierwszym piętrze wielka sala balowa z widokiem na park, rozpościerająca się na całą szerokość budynku. Jej ściany zdobiły obicia z czerwonozłotego kurdybanu, czyli skórzanej tapety pokrytej tłoczeniami, malowidłami i złoceniami. To w tym wnętrzu organizowano uroczyste przyjęcia, koncerty i tańce. W 1730 roku salę wyposażono w system iluminacji, a na ścianach zawisły lustra, dzięki którym wydawała się jeszcze większa.

Jak powstała Oś Saska?

Pomysłodawcą założenia, które nazywamy dzisiaj Osią Saską, był król August II. Układ entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem) wzorowany był, jak wiele założeń urbanistycznych tej epoki, na francuskim Wersalu. 

Wyznaczenie nowej osi od rzeki ku miastu, ze wschodu na zachód, prostopadle do Traktu Królewskiego, było rewolucyjną koncepcją.

Urbanistyczne wyróżnienie tego fragmentu Warszawy miało wymiar symboliczny: dowodziło sprawczości króla i jego administracji, wyznaczało nowy kierunek życia politycznego i kulturalnego kraju. 

To innowacyjne rozwiązanie nadało Warszawie nową, funkcjonalną formę. Utworzenie Osi Saskiej było cezurą zamykającą etap rozwoju miasta ukrytego za murami.

Jak Oś Saska zmieniła Warszawę?

Oś Saska nadała układowi miasta innowacyjny, śmiały kierunek. To wzdłuż niej powstawać miały teraz nowe obiekty militarne i handlowe oraz najważniejsze rezydencje. 

W 1727 roku Ogród Saski został udostępniony mieszkańcom Warszawy jako pierwszy publiczny park miejski w Polsce i jeden z pierwszych w Europie. Dziedziniec pałacowy również został otwarty i z czasem – gdy Pałac utracił funkcję rezydencjonalną – stał się placem miejskim.

Historyczna Oś Saska do dziś odznacza się w tkance miejskiej Warszawy. Biegnie od Traktu Królewskiego przez Ogród Saski ku Halom Mirowskim. Wciąż jest to przestrzeń publiczna o wielkim potencjale. Pałacowy dziedziniec to dzisiejszy plac Marszałka Józefa Piłsudskiego – miejsce ważnych i wzniosłych uroczystości o lokalnym i państwowym znaczeniu. Ogród Saski pozostał jednym z ulubionych miejsc spacerów warszawiaków i ich gości.

Kto mieszkał w Warszawie w XVIII wieku?

Przez stulecia liczba osób przybywających na polskie ziemie znacznie przewyższała liczbę tych, które stąd wyjeżdżały. Rzeczpospolita przyjmowała imigrantów z państw niemieckojęzycznych, Francji, Włoch, Anglii, Turcji czy Rosji.

Ci, którzy decydowali się na przenosiny do Polski, wierzyli, że nad Wisłą czeka na nich lepsze życie. Jedną z takich osób był Mikołaj Chopin, który początkowo pracował tu jako skromny buchalter. Był także guwernerem w rodzinie Skarbków w Żelazowej Woli, gdzie poznał swoją przyszłą małżonkę – polską szlachciankę Teklę Justynę Krzyżanowską. Jesienią 1810 roku Mikołaj objął posadę nauczyciela języka francuskiego w Liceum Warszawskim, mieszczącym
się wówczas w Pałacu Saskim.

Do 1817 roku Chopinowie wraz z dziećmi: Ludwiką, Fryderykiem, Izabelą i Emilią zajmowali
służbowe mieszkanie na drugim piętrze północnego skrzydła Pałacu.

Jakie przemiany społeczne zaszły w Warszawie pod koniec XVIII wieku? 

Pod koniec XVIII wieku oczy wszystkich skierowane były na Warszawę. Obradujący tu Sejm Wielki miał przywrócić państwu sterowność, a siłą społeczną pozwalającą wprowadzić reformy w życie mieli być mieszczanie. Symbolem sojuszu szlachecko-burżuazyjnego stało się uchwalone w 1791 roku i włączone do Konstytucji 3 Maja Prawo o miastach. Ustawa ta umożliwiała ludziom wolnym, rzemieślnikom i cudzoziemcom swobodną drogę do stanu mieszczańskiego, zaś samym mieszczanom – do stanu szlacheckiego, pod warunkiem podjęcia pracy urzędowej lub służby wojskowej, bądź zakupu dóbr na wsi. 

Przemiany te, w połączeniu z zawartymi w Konstytucji gwarancjami wolności osobistych dla mieszczan, zwiastowały utratę kontroli lokalnych oligarchów i magnatów nad procesem awansu społecznego mieszkańców Rzeczypospolitej.

Czym zajmowali się warszawiacy w XVIII wieku?

Szybko rozwijająca się Warszawa przyciągała ludność zarówno z kraju, jak i z zagranicy. Przybywała tutaj arystokracja i zamożna szlachta oraz przedstawiciele niższych stanów, liczący na własną przedsiębiorczość lub uśmiech losu w miejscu obiecującym nowe możliwości. 

W ciągu długiego panowania Wettinów do stolicy ściągnęło wielu artystów, kupców i rzemieślników zachęconych możliwością szybkiego wzbogacenia się. W strukturze zawodowej ludności najliczniejszą grupę stanowili właśnie rzemieślnicy, którzy zaspokajali codzienne potrzeby mieszkańców Warszawy. Mniej liczną grupą byli twórcy rzemiosła artystycznego, pracujący dla wąskiego kręgu odbiorców. Wielu ludzi trudniło się handlem. Rezydencjonalny charakter miasta skutkował natomiast dużym zapotrzebowaniem na wszelkiego rodzaju służbę. W drugiej połowie XVIII wieku do poszukiwania pracowników zaczęto wykorzystywać stołeczną prasę, w której zamieszczano pierwsze ogłoszenia.

Jakie artefakty pozostawili po sobie XVIII-wieczni warszawiacy?

Znaczna część XVIII-wiecznych przedmiotów zabezpieczonych w trakcie wykopalisk archeologicznych pochodzi… ze śmietników. Paradoksalnie artefakty te zostały ocalone tylko dzięki temu,
że swego czasu ich właściciele próbowali się ich pozbyć. 

Na północnych obrzeżach terenu, jaki niegdyś zajmował Pałac Saski, znajdowały się dwa duże śmietniki, które powstały pod koniec XVIII wieku w miejscu dawnych toalet. Pośród zabytków, jakie znaleźli tam archeolodzy, dominowały przedmioty codziennego użytku. 

Pracujących podczas wykopalisk naukowców zadziwiła duża liczba żeber bydlęcych z wyciętymi krążkami – okazało się, że były to odpady powstałe przy produkcji guzików w jednym z warsztatów rzemieślniczych. W śmietnikach znaleziono także gotowe wyroby i inne artefakty, dzięki którym możemy wyobrazić sobie życie codzienne w tamtych czasach.

Jakie było najcenniejsze znalezisko?

Jednym z cenniejszych przedmiotów znalezionych w trakcie wykopalisk na terenie Pałacu Saskiego jest pierścionek ozdobiony czterema diamentami. Wykonany ze srebra i złota element biżuterii przeleżał wiele lat na dnie XIX-wiecznej latryny. Jakież było zdziwienie archeologów, którzy natrafili na tak cenny obiekt! 

Pierścionek mógł być pamiątką rodzinną lub klejnotem zaręczynowym – wierzono, że diament, jako najtrwalszy z kamieni, zapewnia trwałość związku. Ten drogocenny przedmiot najprawdopodobniej zsunął się z palca jednej z dam korzystającej z ustronnie usytuowanego przybytku. A może celowo został do niego wyrzucony?

Z jakich części świata pochodzą przedmioty wydobyte z piwnic Pałacu Saskiego?

W trakcie wykopalisk pozyskano wiele wyjątkowych przedmiotów, które pochodzą z różnych zakątków świata. Znaleziono między innymi fragmenty fajansowych naczyń z angielskiej manufaktury Wedgwooda, a także tych wyprodukowanych w Delft w Holandii. Z wytwórni holenderskich pochodzą również płytki ścienne oraz fragmenty fajek.

W związku z tym, że król August II słynął z zamiłowania do chińskiej i japońskiej porcelany, w Pałacu używano zastawy sprowadzanej z Chin. Jej fragmenty również odnaleziono przy okazji prac wykopaliskowych. 

W pałacowych śmietnikach odkryto także dobrze zachowane kamionkowe butelki po wodzie mineralnej z napisem „selters”. Woda selcerska, pochodząca ze źródeł znajdujących się w rejonie Westerwaldu, miała pomagać na różne dolegliwości. Pamiętajmy, że świeża woda popłynęła warszawskimi wodociągami dopiero pod koniec XIX wieku.

Czy XVIII wiek był czasem zmian i postępu także dla samej Warszawy?

Wiek XVIII był czasem wielkich eksperymentów, rozwoju nauki, edukacji, handlu i administracji, budowania nowoczesnych armii.

Szlacheccy synowie zaczęli wyjeżdżać z rodzinnych miejscowości, by właśnie w Warszawie szukać lepszego życia. Ich pojawienie się w mieście skutkowało zacieśnianiem kontaktów między przedstawicielami szlachty i mieszczaństwa, a z czasem przenikaniem się hermetycznych dotąd stanów. 

Wzrosła także liczba małżeństw mieszanych, co dało początek zjawisku konwergencji elit. Zmiany te nie mogłyby nastąpić, gdyby nie wyjątkowa, sprzyjająca rozwojowi atmosfera ówczesnej stolicy.

Jakie wydarzenia kulturalne odbywały się w Pałacu Saskim?

W Pałacu Saskim w czasach Wettinów kwitło życie kulturalne: organizowano tu koncerty i przedstawienia. Sasowie byli mecenasami i kolekcjonerami sztuki. 

Za panowania Augusta II nastąpił rozkwit teatru dworskiego, wybudowano wówczas lub odrestaurowano kilka warszawskich sal teatralnych. W 1724 roku teatr powstał również w Pałacu Saskim, w budynku specjalnie dostawionym do północnego skrzydła gmachu. Król sprowadzał zarówno włoskie zespoły komedii dell’arte, jak i francuskie trupy dramatyczne.

Jego syn król August III otworzył dla warszawskiej publiczności ogólnodostępną scenę teatralną w Ogrodzie Saskim, tzw. Operalnię. Był to pierwszy wolnostojący budynek teatralny w Rzeczypospolitej.

Co i jak jadano w Pałacu Saskim?

W czasach saskich rozpowszechnił się nowy sposób nakrycia i dekorowania stołu rodem z Francji. Na największych naczyniach podawano dziczyznę lub drób, na średnich zupy, ryby, mięsa, a także tarty i pasztety. W najmniejszych elementach zastawy serwowano liczne dodatki do dań. 

Obok tradycyjnych potraw, takich jak rosół, barszcz, sztuka mięsa, bigos czy gęś, serwowano także cudzoziemskie produkty importowane, do których zaliczały się: kapary, oliwki, sardele, kartofle i ostrygi marynowane. 

Wiedzy o tym, jak ucztowano w Pałacu, obok zapisów z epoki dostarczają prowadzone na jego terenie prace wykopaliskowe. Liczne znaleziska muszli ostryg świadczą o tym, że cieszyły się one dużą popularnością na królewskim stole.

Daniami wieńczącymi posiłek były desery i cukry przygotowywane przez warszawskich cukierników.

Jakie napoje podawano w Pałacu Saskim?

W XVIII wieku dużą popularnością cieszyły się zarówno wódka, jak i wino oraz piwo, które w odpowiednich dawkach stosowano na „poprawę trawienia”. Skłonność ówczesnych mieszkańców Pałacu do spożywania mocniejszych trunków potwierdziły obiekty zabezpieczone w trakcie badań archeologicznych. W pałacowych piwnicach odkryto liczne butelki, szklany gąsior, a także fragmenty kieliszków i szklanek. Ciekawym znaleziskiem jest szklanka z monogramem „AR3” (Augustus Rex 3 – Król August III). Król lubił wino, choć nie pił go zbyt wiele. Po sutym obiedzie zwykle palił tytoń i popijał saskie piwo.

Modne były kawa, czekolada i herbata. Aż do końca XVIII wieku podawano je do śniadania. Do spożywania herbaty, która w owym czasie była towarem luksusowym, używano filigranowych czarek.

Co się działo w Warszawie po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja?

Konstytucja 3 Maja – dzieło króla i szerokiego obozu reformatorów miała unowocześnić ustrój Rzeczypospolitej. Wielcy posiadacze ziemscy nie mogli sobie jednak pozwolić na utracenie władzy i przychodów. Zdrada garstki magnatów stała się pretekstem
do interwencji rosyjskiej. 

Wybuchła wojna w obronie Konstytucji 3 Maja – państwa sąsiedzkie nie chciały widzieć Rzeczypospolitej jako silnego kraju i konkurenta. 

Król poddał jednak armię zanim Rosjanie dotarli do Warszawy. Nowi obywatele Rzeczypospolitej dali natomiast wyraz swojemu patriotyzmowi i waleczności dwa lata później, w 1794 roku, podczas insurekcji kościuszkowskiej. Symbolem oporu stolicy stał się wówczas rzemieślnik, jeden z liderów powstania w Warszawie, Jan Kiliński. Zaciekłe walki toczyły się między innymi na dziedzińcu Pałacu Saskiego. Ducha warszawianek i warszawiaków złamała dopiero brutalna rzeź Pragi.

Co wiemy o roli Pałacu podczas powstania kościuszkowskiego?

W czasie powstania kościuszkowskiego, 17 kwietnia 1794 roku, na dziedzińcu przed Pałacem Saskim rozegrała się krwawa potyczka. Lud Warszawy odparł uderzenie kolumny wojsk rosyjskich idącej na odsiecz obleganemu na ulicy Miodowej carskiemu generałowi Osipowi Igelströmowi. Polski oddział, z kapitanem Drozdowskim na czele po wypaleniu z działa rozpoczął powolny odwrót, a następnie zatrzymał się na dziedzińcu sąsiedniego Pałacu Brühla. 

Cały czas ostrzeliwano wojska rosyjskie pod dowództwem generała Iwana Nowickiego, który w pewnym momencie utracił kontrolę nad swoimi żołnierzami. Rosjanie rozbiegli się po okolicy. Wdarli się do niebronionego Pałacu Saskiego i pobliskich kamienic, rabując sprzęty, kosztowności i zgromadzony w piwnicach alkohol.

Kiedy na ulicy Królewskiej pojawił się oddział Polaków z 10. Regimentu, Rosjanie rzucili się w panice w stronę Alej Jerozolimskich i uciekli z miasta.

W jaki sposób historia Pałacu została naznaczona tragicznym doświadczeniem zaborów? 

Rzeczpospolita była państwem wymagającym gruntownych reform. Konstytucja 3 Maja miała przywrócić państwu sterowność.

Zabory przerwały jednak proces reformy. Ziemie Rzeczypospolitej zostały podzielone pomiędzy Austrię, Prusy i Rosję w sposób nierespektujący budowanych przez wieki powiązań kulturalnych, gospodarczych i rodzinnych. Każde z państw zaborczych prowadziło politykę integracji podległych mu terenów ze swoim imperium. 

W 1797 roku Pałac Saski został kupiony przez rząd pruski. Pałacowe wnętrza wynajmowano. Na początku XIX wieku miało tu swoją siedzibę Liceum Warszawskie. Po kongresie wiedeńskim Pałac Saski stał się własnością rządu Królestwa Polskiego, zaś po powstaniu styczniowym został oddany pod zarząd miejski. W latach 60. XIX  wieku budynek zajął zarząd Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Rosjanie pozostali tu aż do ewakuacji w sierpniu 1915 roku.

Jak zmieniała się rola Warszawy w XIX wieku?

Pod zaborami Warszawa straciła swoją dotychczasową rangę, wciąż jednak była stolicą Królestwa Polskiego i czerpała korzyści z centralnego położenia na przecięciu najważniejszych szlaków handlowych. W Imperium Rosyjskim ustępowała wielkością tylko Moskwie i Petersburgowi. 

Wszechstronnie rozwijające się miasto – centrum wydarzeń politycznych, gospodarczych i kulturalnych – w wyniku działań władz zaborczych miało jednak z czasem stać się prowincjonalnym ośrodkiem.

Jakie piętno odcisnęła w tym miejscu władza carska? 

W czasach Królestwa Polskiego zarówno plac, jak i Pałac Saski były świadkami tragicznych losów Polski. Reprezentacyjny charakter Pałacu powodował, że to właśnie na jego dawnym dziedzińcu władze zaborcze umieszczały symbole swojej dominacji. 

W 1841 roku na placu Saskim wzniesiono obelisk upamiętniający siedmiu polskich oficerów, którzy śmiercią zapłacili za odmowę stanięcia po stronie zrywu w trakcie powstania listopadowego. 

Pod koniec XIX wieku na placu wybudowano sobór Aleksandra Newskiego, który miał być dobitnym symbolem dominacji rosyjskiej. Sobór był potężną budowlą górującą nad centralną i reprezentacyjną częścią miasta.

Obok została wzniesiona potężna, wolnostojąca 73-metrowa dzwonnica – jedna z najwyższych budowli Warszawy przełomu wieków.

Gmachy katedry i dzwonnicy zdominowały całe otoczenie, zmieniając również zupełnie charakter placu Saskiego.

Dlaczego zdecydowano się na przebudowę Pałacu? 

O przebudowie Pałacu myślano już w końcu XVIII wieku.

Barokowy pałac uległ znacznym zniszczeniom w czasie insurekcji kościuszkowskiej, a powstanie listopadowe przyniosło jego dalszą dewastację. 

Projekt przebudowy Pałacu Saskiego wyłoniono w drodze plebiscytu, który można przyrównać do dzisiejszych konkursów architektonicznych. Warunkiem przebudowy było stworzenie możliwości przejścia między placem a Ogrodem Saskim. Inwestor, którym był kupiec z Brześcia Litewskiego Jan Skwarcow, został zobligowany do zrealizowania wytycznych magistratu.

W wyniku przebudowy trwającej w latach 1839–1842 powstał Pałac Saski, jaki znamy z dawnych fotografii. Przeszła ona do historii jako dzieło Adama Idźkowskiego, choć wiele elementów pochodziło z projektu Wacława Ritschla. Budowla w formie klasycystycznej szybko wpisała się w panoramę miasta.

Jakie sławne postaci były związane z Pałacem? 

Z Pałacem Saskim łączy się wiele nietuzinkowych postaci.

Jeszcze jako hetman bywał tu późniejszy król – Jan Sobieski. Przez kilkadziesiąt lat Pałac był siedzibą polskich władców – Augusta II i jego syna Augusta III. 

W XIX wieku w budynku kwitło życie towarzyskie, odbywały się wystawy, koncerty i bale. Fryderyk Chopin spędził tu kilka lat swojego dzieciństwa. To tu rozpoczął naukę gry na fortepianie i tu powstały jego pierwsze utwory. Pałac odwiedzał często pisarz Józef Ignacy Kraszewski.

W Pałacu Saskim mieszkała wraz z rodziną młoda poetka i improwizatorka Jadwiga Łuszczewska „Deotyma” – jej rodzice prowadzili tu jeden z najsłynniejszych warszawskich salonów literacko-artystycznych.

W latach 1922–1923 w Pałacu mieszkał Józef Piłsudski. Na początku lat 30. właśnie tutaj specjaliści Biura Szyfrów rozpracowali słynną niemiecką Enigmę.

Jakie relikty przeszłości znaleziono na terenie dawnego Pałacu Saskiego? 

W obrębie zachowanych piwnic odkryto pozostałości zarówno barokowej, jak i klasycystycznej budowli. Znaleziono m.in. fragmenty obramień okiennych, gzymsów, a także kominków wykonanych z piaskowca, które dziewiętnastowieczni budowniczowie wykorzystali ponownie przy przebudowie. Na terenie dawnego królewskiego ogrodu znajdującego się na jednym z wewnętrznych dziedzińców Pałacu odkryto elementy zniszczonych barokowych rzeźb.

Do naszych czasów zachowały się ślady głębokiej orki świadczące o tym, że kiedyś obszar dzisiejszego placu Marszałka Józefa Piłsudskiego pokrywały pola uprawne. Odkryto również studnię znajdującą się niegdyś na terenie folwarku starościńskiego. 

W trakcie prac archeologicznych odsłonięte zostały także pozostałości fortyfikacji wazowskich, fragment drogi prowadzącej do jurydyki Grzybów oraz relikty należącego do kasztelana lubelskiego Andrzeja Firleja drewnianego dworu, zniszczonego w czasie najazdu szwedzkiego.

Czym dla Warszawy był rok 1918 i odzyskanie niepodległości?

Wielka Wojna prowadzona przez zaborców na ziemiach polskich pozostawiła je w zgliszczach. Sama Warszawa poniosła największe straty w trakcie odwrotu armii rosyjskiej w 1915 roku. Ewakuowano wówczas w głąb Rosji całe zakłady przemysłowe, kolekcje muzealne i uczelnie – wraz z ich załogami i specjalistami. 

Niepodległa Polska musiała dźwigać się z ruin, mierząc się z zadaniem połączenia odmiennych systemów społecznych i gospodarczych trzech zaborów, na terenach, które przez ponad sto lat integrowane były z trzema różnymi imperiami.

Tak rozpoczęła się niepodległość. Warszawa znów stała się stolicą wolnej Polski i stawiała czoła nowym wyzwaniom. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie kolejna, wielka fala migracji do stolicy.

Na czym skupiało się życie warszawiaków po odzyskaniu niepodległości?

Warszawę pierwszych lat niepodległości charakteryzował dynamiczny rozwój we wszystkich sferach życia – gospodarczego, społecznego, politycznego czy kulturalnego. Był to efekt zarówno planowych działań, jak i oddolnych procesów i inicjatyw. Tempo zmian sprawiało, że w stolicy w jednym czasie chaos ścierał się z ładem, szpetota z pięknem, gesty wzniosłe z aktami bezprawia. 

Niełatwy proces odbudowy polskiej państwowości po ponad stu latach zaborów udało się przeprowadzić dzięki sile i determinacji ówczesnych mieszkańców stolicy i reszty kraju.

Co symbolizuje Grób Nieznanego Żołnierza? 

Grób Nieznanego Żołnierza to symbol bohaterskiej walki za ojczyznę i  jej niepodległy byt. Pomnik został wkomponowany w monumentalną kolumnadę Pałacu Saskiego w 1925 roku, stając się jednym z najważniejszych symboli Warszawy. 

Tu, w centralnym miejscu stolicy Rzeczypospolitej, płonął ogień pamięci o ofierze poniesionej przez wszystkich, którzy polegli w walce o wolność i niepodległość kraju. 

Jak zmieniła się rola Pałacu Saskiego po odzyskaniu niepodległości?

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości Pałac Saski stał się siedzibą Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.

W północnym skrzydle działała Sekcja Szyfrów Oddziału II. Komórka ta, z porucznikiem Janem Kowalewskim na czele, złamała szyfry Armii Czerwonej, przyczyniając się do pokonania wojsk bolszewickich pod Warszawą w 1920 roku i do finalnego zwycięstwa w wojnie polsko-bolszewickiej.

Przez kilka miesięcy w Pałacu Saskim, w służbowym mieszkaniu przeznaczonym dla Szefa Sztabu, mieszkał wraz z rodziną marszałek Józef Piłsudski. W latach 30. w budynku pracowali kryptolodzy: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski. Pod koniec 1932 roku, dzięki swej ogromnej wiedzy i wytrwałości, złamali oni kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. 

1 września 1939 roku Sztab Główny przekształcił się w Sztab Naczelnego Wodza. 

Jaką rolę w Warszawie międzywojennej pełnił plac Marszałka Józefa Piłsudskiego? 

W okresie międzywojennym na placu Saskim, w 1928 roku przemianowanym na plac Marszałka Józefa Piłsudskiego, odbywały się liczne uroczystości świeckie i religijne, a także najważniejsze uroczystości państwowe, którym wielokrotnie towarzyszyły defilady wojskowe. 3 maja 1923 roku przed Pałacem Saskim odsłonięto pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. 

Miejsce to przyciągało warszawiaków, którzy chętnie spacerowali po okolicy i gromadzili się w przestrzeni ogródków kawiarnianych i restauracji, szczególnie przy budynku Hotelu Europejskiego.
Do niezapomnianych wydarzeń, jakich mogli być świadkami, należy występ Jana Kiepury, który w czerwcu 1936 roku śpiewał w tym miejscu podczas obchodów Dni Morza.

Tętniący życiem plac był w okresie międzywojennym istotnym punktem na mapie Warszawy.

Czym była dla Warszawy II wojna światowa?

1 września 1939 roku skończyła się dla Warszawy kolejna epoka rozkwitu.

Niemieccy okupanci opracowali w 1940 roku plan urbanistyczny dla Warszawy, tzw. plan Pabsta. Według niego miasto miało zostać niemalże zrównane z ziemią, a liczba jego ludności ograniczona do stu tysięcy, czyli zmniejszona ponad dziesięciokrotnie.

Wszyscy zamieszkujący Warszawę Żydzi, czyli jedna trzecia mieszkańców miasta, mieli zostać eksterminowani. W utworzonym getcie w latach 1940–1942 zginęło ok. 100 tysięcy osób, kolejne 300 tys. zamordowano w obozie zagłady w Treblince. Po upadku powstania w getcie, zniszczono całą zabudowę na tym obszarze, czyli ok. 12% miasta.

W trakcie Powstania Warszawskiego straciło życie, wedle różnych szacunków, od 150 do 200 tysięcy warszawiaków, a zniszczeniu uległo 25% miasta.

Po zaprzestaniu działań wojennych Niemcy kontynuowali planową i systematyczną akcję niszczenia Warszawy i wysiedlania jej ludności. Spalono wówczas i zburzono bezcenne obiekty polskiego dziedzictwa – m.in. zbiory Biblioteki Narodowej, Zamek Królewski, zabudowę Starego Miasta. Spalono pałac Na Wodzie i Belweder.

Wtedy też z powierzchni ziemi zniknęły Pałace Saski i Brühla, wraz z kolejnymi 30% zabudowy miasta.

Jak zmieniała się funkcja placu podczas niemieckiej okupacji Warszawy?

W okresie okupacji plac stał się centrum niemieckiej dzielnicy rządowej. W Pałacu Saskim urzędował wojskowy komendant miasta, a w sąsiednim Pałacu Brühla – gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer. Na plac zakazano wstępu Żydom.

Niemcy dwukrotnie zmieniali nazwę placu – w maju 1940 roku przemianowano go na Sachsenplatz, a pół roku później na Adolf-Hitler-Platz.

Okupanci także uważali plac za miejsce reprezentacyjne tu organizowali różnego rodzaju uroczystości i defilady. Było to jednak również zaplecze militarne – stacjonowały tu czołgi, których w czasie Powstania Warszawskiego użyto do likwidacji powstańczych barykad.

Dlaczego Niemcy zaminowali i wysadzili Pałac Saski? 

Po upadku Powstania Warszawskiego Niemcy rozpoczęli systematyczne burzenie Warszawy. Wypalali ocalałe kamienice, cenniejsze budynki wysadzali w powietrze. Celowo i systematycznie unicestwiali dobra kultury i obiekty cenne dla podtrzymania polskiej
tożsamości narodowej. Los ten nie ominął Pałacu Saskiego wraz z bezpośrednim otoczeniem.

Polscy archiwiści, bibliotekarze i muzealnicy, kierowani przez dyrektora Muzeum Narodowego Stanisława Lorentza, prowadzili akcję zabezpieczania i wywożenia z miasta części niezniszczonych zbiorów.

W grudniu 1944 roku Pałace Saski i Brühla zostały przez Niemców splądrowane i rozgrabione, a następnie wysadzone w powietrze. Minowanie Pałacu Saskiego trwało kilka dni, sama akcja
wysadzania – od 27 do 29 grudnia.

Jedyne, co pozostało po Pałacu Saskim, to centralny fragment kolumnady z ruinami Grobu Nieznanego Żołnierza, który w szczątkowej formie został odbudowany na początku 1946 roku.

Dlaczego tej części Warszawy nie odbudowano tuż po wojnie?

Wielu architektów i konserwatorów zabytków zwracało uwagę na potrzebę odbudowy Pałaców Saskiego i Brühla. Argumentowali oni, że nie należy usuwać gruzów po tych budynkach bez wcześniejszego przeprowadzenia badań i dokumentacji. 

Niestety, ocalałe ściany budynków wyburzono, a teren wyrównano. Gruz wraz z wieloma fragmentami budowli, które można było jeszcze wykorzystać przy odbudowie, wywieziono na drugi brzeg Wisły i złożono w miejscu, gdzie powstał później Stadion Dziesięciolecia (w 2011 roku przebudowany i przemianowany na Stadion Narodowy).

Odbudowa Pałacu, planowana od 1946 roku, nie wyszła nigdy poza fazę konkursów dotyczących zagospodarowania ówczesnego placu Zwycięstwa.

Wśród powodów wymieniano nie tylko kwestie finansowe, ale i polityczne. Pomysł przywrócenia do życia tego ważnego budynku, będącego symbolem tożsamości narodowej, nie spotkał się z przychylnością władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.